Euskal Herria Bilduren 2024-2028 legealdirako Hauteskunde Programa duzu eskuartean. Hauteskunde programa batek bozkak irabazteko desideratum modukoak bil ditzake, hauteskundeak pasa ondoren webgune batean zintzilikatutaeta ahaztuta geratuz edo programak talde politiko batek herritarren aurrean lau urtetarako hartzen dituen konpromisoak ezagutarazteko balio dezake. Bigarren mota honetako programa duzu hau, datozen lau urteotan EAEko Legebiltzarrean nahiz gobernatzeko ardurak izan ezkero Gobernuan egingo den jardunaren bide orri bat.
Politika konbentzionalak eragiten duen konfiantza falta ulergarria irauli nahi dugu. Esandakoa egin eta egindakoa esan. Beste faktore askoren artean horrek ere bereizten gaitu. Zentzu honetan, datozen orrietan jaso ditugun proposamenak gauzatzeko gure esku dagoen guztia egingo dugunaren zalantzarik ez izan.
Ziklo politiko berri baten aurrean gaude eta beraz, hauteskunde programa hau egiteko azken hamarkada luze honetako diagnosi sakon bat egin dugu. Balantzea egiteko ordua da eta honek eman duenaz dugun ikuspegia herritarrei zintzotasunez ematekoa. Gero herritarrak izango dira datozen hauteskundeetan aldaketa garaia iritsi ote den erabaki beharko dutenak, baina EH Bildun egiten dugun irakurketak baiezkoaren aldera garamatza.
Iñigo Urkulluren aroa deitu daitekeen honetan (azken hiru legegintzaldiak) EAJren bakarkako gobernua lehenik eta azken bietan EAJ eta PSEren koalizio gobernua ezagutu ditugu. Ez dugu irakurketa katastrofista bat egin nahi. Ez baita egia herri honek dituen arazoak nagusiki Eusko Jaurlaritzaren errua direnik, herri honen arrakastak berari egotzi ezin zaizkion hein berean. Herri honek Mendebaldeko beste herrialde askoren erronka eta krisi berdinak ditu: krisi demografikoa, klimatikoa, migratorioa, jendartean ezberdintasunen areagotzea… Eta baditu herri txiki eta estaturik gabekoek dituzten erronka propioak, hizkuntza, identitate eta kultur transmisioari lotutakoak, esaterako.
Herri honek jakin izan du iraganean aurrean zituen erronkei aurre egin eta bizirauten, bere sen komunitarioari eta antolatzeko moduei esker egoera zailak gainditzen. Eta aitor dezagun, horietako askok bultzada eta lidergo publikoaren laguntza behar izan dute prozesu arrakastatsuak izateko.
Herri bultzada eta instituzioen makulua elkarrekin jarduteak behar du ezinbestean aurrerantzean ere ongizatea, gizarte kohesionatu eta moderno baterantz urratsak emateko formula. Eta horretarako ezinbestekoa da lidergo publiko sendo eta anbiziotsu bat izatea eta, nola ez, aurrera egiteko ausardia eta kooperazio esparruak irekitzea.
Hori da, hain zuzen, faltan bota duguna: lidergo partekatuago eta kooperatzaileago bat, politika ausartak eta anbizioz egingo dituena, herritarrei, enpresei, elkarteei, administrazio publikoa osatzen duten profesionalei eta hauek ordezkatzen dituzten sindikatuei, euren esperientzia eta ezagutzaz baliatu eta talentu kolektiboa herri honen hobekuntzaren zerbitzura jarriko dituena. Ez dira izan horiek Urkulluren agintaldien markaren osagaiak.
Aitzitik, herri honetako zati honek izan dituen erronkei erantzuteko formula zaharkituak erabili dituen gobernua izan dugu. Egiten utzi, Administrazioaren funtzionamenduari inertziaz eutsi, gizarte eskaerei entzungor egin, interes pribatu indartsuak dituzten hainbat lobbyei (patronal batzuei, hainbat banku eta sektore energetikori…) men egin eta arlo askotan laissez faire laissez passer politikak egin dira, sektore publikoa pixkana ahulduz, uzkurtuz, inefizienteago eta zaharkituago bilakatu delarik. Jarrera politiko honek hasieran eskala makroan eragin badu ere, azkenean zerbitzu publikoen kalitatean, familia eta norbanakoetan eragiten bukatu du.
Herri hau ez doa bide onetik, lidergoa izan duen gaietan ere atzean geratu da. Momentu honek erronka berriak ekarri dizkigu. Erronka berri horiek, baina, soluzio berriak eskatzen dituzte eta hauek proposatu eta egikarituko dituzten lidergo eta gehiengo berriak behar ditugu azken hiru legegintzaldietan emandako politikak biziberrituko dituztenak. Testuinguru honetan egungo Gobernuak eta, konkretuki, PSE eta EAJren aliantza estatikoak herri honek parez pare dituen erronkei erantzuteko gaitasunik ez duela ikusten ari gara.
Politika aurrerakoiak behar ditugu eta horiek egikaritu ahal izateko erraminta juridikoak, subiranoak, handitzeko anbizioa. Egungo koalizio gobernuak bata bestea kamusten du etengabean, eta oposizioko indarrekin kolaboratu nahi ez izateak, gehiengo estu baten bidez herritar sektore zabalen ordezkariak politika publikoetatik kanpo uzteak, asko pobretu ditu aurrera eraman diren egitasmo asko.
Orokorrean honako hauek dira atera ditzakegun ondorio nagusiak:
Jarduera legegileari dagokionez, legeen legealdia izan da hamabigarrena (2020-2024).
Aurrekontuen eboluzioa Urkullu lehendakariaren garaian ( 2012-2024).
Aurrekontuak finitoak direla badakigu. Halere 10.000 milioi euroko aurrekontu batetik 15.000 milioi eurotako batera pasa gara. Berez baliabide ekonomikoak dezente handitu badira ere, horrek ez du behar adinako islarik izan egun garrantzitsuenak diren erronka estrategikoetan aurrerapauso estrukturalak emateko. Aurrekontuaren antolaketa, lehentasunen aukeraketa edota diru-laguntzen banaketaren gainean izan dugun desadostasuna nabarmenak dira. Aurrekontu horien exekuzioan eta kontrolean ere gabeziak nabari dira.
Azken hiru legealdietako aurrekontuen ibilbidea oso baldintzatua egon da azken urteetan bizi izan ditugun krisien ondorioz.
Urkulluren lehen legealdia oso baldintzatua zegoen 2008an hasi izan zen krisi finantzarioak eragindako ondorioengatik. Batetik, ekonomiak bizi izan zuen krisiak jendartearengan eragin handia izan zuen: langabezia hazi zen, hipotekak ordaintzeko zailtasunengatik etxegabetzeak asko hazi ziren, enpresek zailtasun handiak zituzten finantzazioa lortzeko… Eta bestetik, krisiak berak eraginda, zerga bilketa ez zen aurreikusitako zenbatekoetara heltzen. Ezin dugu ahaztu ere Europa mailako arau fiskalek, gero Estatuko Gobernuak erkidego guztiei ere berean aplikatzen zizkienek, instituzioen gastu aukerak asko mugatzen zituztela.
Bigarren legealdia Estatuarekin Kontzertu Ekonomikoaren eta Kupoaren inguruko urte luzeetako desadostasunen konponketak markatu zuen, honekin batera ekonomiaren berrindartzea ere gertatu zen eta honek guztiak aurrekontu politiken aukerak zabaldu zituen. Bigarren legealdi honetan ere Kontzertu Ekonomikoaren Batzorde Mistoan lehenengo aldiz Sanchezen Gobernuarekin lortu ziren EAErako arau fiskal berezituak, hau da, zorpetze eta defizit muga propioak, eta ez beste erkidegoen arau berberak.
Covid-aren krisiak guztiz baldintzatu zuen hirugarren legealdia hasieran, ondoren Ukrainako gerrak, eta jarraian etorritako inflazioaren krisiak. Legealdi honetan Kontzertu Ekonomikoaren Bitariko Batzordean adostu ziren ere zerga berrien kontzertazioak, bai eta aldi baterako karga energetikoan eta kreditu-erakundeetan zein kredituko finantza-establezimenduen aldi baterako kargan parte hartzea ere, diru-sarrera berriak sortu dituztenak.
Baina ez da aurrekontu politika gizarteko arrakalak txikitzeko, industria ehuna sendotzeko, euskal kulturgintza produkzioa indartzeko, familia politikak sustatzeko erronka demografikoari aurre egiteko, osasun sistema hobetzeko edota trantsizio ekosozialean behar adinako anbizioz jokatzeko erabili. Baliabideak handitzeak, 5000 milioi, ez du politika publikoetan jauzi kualitatibo garrantzitsu bat egitea ekarri berarekin.
Ibilbide honetan oso garrantzitsua da zerga bilketaren ibilbidea, eta zerga politikaren inguruan eman diren eztabaidek ere oraindik jarraitzen dute. Izatez, oraindik egiteko dago ekonomiak eta gizarteak behar duten zerga erreforma. Zerga bilketak, ekonomiak berak bezala, gorabeherak izan ditu urte hauetan. Krisi sakoneko urteetan eragina nabaria izan da, hortaz, Jaurlaritzak izan dituen diru-sarreretan eta ekonomiak hobera egin duenean, eta hau ere zerga bilketan nabaritu da zuzenean.
Arau fiskalei dagokienez, azpimarragarria da azken legealdi honetan Jaurlaritzak horiek zorrotz baino zorrotzago betetzea erabaki izana. Europatik arau fiskalen derrigortasuna lausotu arren, Jaurlaritzak ez du zorpetze aukera bere osotasunean erabili inflazioaren arazoei aurre egiteko hain beharrezkoak ziren politika publikoei bultzada emateko. Horren ordez, zerga bilketa handiek eman dizkioten aparteko diru-sarrerak zorpetzea murriztera bideratu ditu gehienbat. Azken urte hauetan, krisiak gogor jo duen urte hauetan, Jaurlaritzak zerbitzu publikoak are gehiago indartzeko aukera galdu egin du, bere aukeren azpitik gastatu izan duelako.
Horrela, hiru legealdi hauetan aurrekontu emaitza negatiboa izan duten urteak egon badira ere, aipagarria da gerakin erabilgarria 200 milioi ingurutik 1.400 miloi ingurura igo egin dela 2013tik 2022ra bitartean, tarte horretan izandako krisiek eskatzen zituzten sektore publikoaren apustu eta behar asko bidean galdu direlarik.
Aurrekontuen ibilbidea aztertzerakoan hainbat gai azpimarratu daitezke, baina, jendartearen ongizatea ardatz izanik, funtsezkoa da Osasuna eta Hezkuntzaren ibilbideak aztertzea.
2013an Osasun Sailaren aurrekontua EAEko Aurrekontu Orokorren ia % 35 suposatzen zuen; 2017an, bigarren legealdian jada, portzentaia % 32ra jaitsi zen; hirugarren legealdian, Covid-aren krisia jada hemen geneukanean, % 33,6koa izan zen 2021ean, eta Urkulluren azken aurrekontuan, aurten, % 32,5koa da, aurrekontu osoarekiko.
Hezkuntza Sailari dagokiola, Aurrekontu Orokorretan % 25eko pisua zeukan 2013an; % 23ra jaitsi zen 2017an, eta, jada hirugarren legealdian 2021ean % 25 ingurura bueltatu zen eta aurten horren azpitik kokatu da berriz, % 24,5 gainditu gabe.
Bai Osasun Sailak, bai Hezkuntza Sailak aurrekontuetan duten garrantzia kontuan hartuta, aipatutako datuek mahai-gaineratzen dute Urkulluren hiru legealdietan ez dela arlo horien pisu erlatiboa handitu, nahiz eta gizarteak gero eta hobekuntza gehiago eskatu bietan. Bi sail horien aurrekontuak hazi egin dira, bai eta inbertsioa ere, Aurrekontu Orokorrak berak hazi egin delako, baina horrek ez du Osasunak eta Hezkuntzak pisu handiagoa hartzea ekarri; hau da, Jaurlaritzaren lehentasunetan ez da aldaketarik nabaritu.
Aurrekontuak kapituluka aztertzen baditugu, 2013an inbertsio errealak egiteko 452 milioi euro bideratu ziren, gastatutako aurrekontu osoaren % 4,7, alegia; 2022an zenbateko hori 182 milioira (gastatutako aurrekontu osoaren % 1,34) jaitsi zen, nahiz eta hasieran Gobernuak 378 milioi inbertitzea aurreikusten zuen. Aurten 542 milioitik gorako inbertsioa aurreikusten du, aurrekontu osoaren %3,6. 2013tik 2024ra bitartean bere Aurrekontu Orokorrak 5.000 milioi baino gehiago igo direla jakinik, deigarria da inbertsio errealen kapitulua 100 milioi eskas hazi izana, urte hauetan Jaurlaritzak behin eta berriz inbertsioak azpimarratu dituen arren.
Bukatzeko, esan dezakegu 12 urte hauetan, krisiak presente izan diren urte hauetan, aurrekontuak unez uneko neurriak barne izan badituzte ere, kontinuistak izan direla, ez dela aldaketa sakonik somatu, nahiz eta euskal gizartearen beharrak sakondu eta berritu egin diren. Tamalez, oraindik bide luzea egiteko dago jada hemen ditugun eta etortzeko dauden erronka garrantzitsuei aurre egiteko.
Enplegu publikoa
Enplegu publikoari dagokionez, Euskal Herrian asko dago aurreratzeke. Izan ere, Europar Batasuneko edo OCDEko batezbestekoarekin alderatuz, defizita dugu. EAEn enplegu publikoaren pisua % 17,1ekoa da, OCDEn %18,6koa den bitartean, eta oso urrun gaude Norvegia, Suedia eta Danimarka bezalako herrialdetatik, han % 28ko tasa gainditzen baitute.
Enplegu publikoaren sorkuntzak gobernuen enplegu estrategien ardatz garrantzitsu behar luke izan, ez soilik enpleguaren kalitateak pertsona horiengan duen eragin positiboagatik, jendartean zerbitzu publikoen kalitatean duen eraginagatik baizik. Sektore publikoaren langileriaren artean egiturazko arazoak dira nagusi. Arazo hauek enplegu publikoaren kalitatean ez ezik, zerbitzu publikoen kalitatean ere eragin zuzena duten heinean, derrigorrezko eskuhartze urgentea eskatzen dute.
Une honetan 100.000 langile publiko ditu Administrazio autonomikoak. Aldi baterako langileen tasa eskandalagarria (10etik 4k dute izaera hori), Raxoiren Gobernuak ezarritako berrezartze-tasak eragin dituen belaunaldien erreleboaren arazoak, EPEetan atzerapen eta luzapenak, lanaldi partzialen abusua, kodifikatu gabeko postuak, azpikontratazio bidez pribatizatu diren postu publikoak… Enplegu publikoaren ahultzearen aldeko estrategia nabarmena izan da, kostu publikoen murrizte eta sektore pribatuaren puztutzearen mesedetan.
Plantillaren behin-behinekotasun tasa % 8ra murriztea agindu du Europak, baina tasa horretatik oso urrun dago egun Jaurlaritza, Europako behin-behineko tasarik altuena baitu, sektore pribatuarena halako hiru.
Jaurlaritza prestatzen ari den deialdi publikoek ez dute tasa hau modu esanguratsuan murriztuko. Izan ere, behin-behinekotasun tasa, egun % 44koa dena, soilik laurden batean murriztea aurreikusi da. Arlo honetan egon diren atzerapena eta luzapena justifikaezinak dira, eta are gehiago Europako justizia auzitegien ebazpenen osteko erantzunik eza.
Egonkortze prozesuetan Jaurlaritza erakusten ari den geldotasunak zuzeneko eragina du ere belaunaldi arteko erreleboak ez ziurtatzean. Plaza egonkorretako jubilazioak aldi baterako postuekin ordezkatzeak eta urteetako planifikazio faltak Osakidetzan eragin du bereziki, bai eta zerbitzu publiko horren bilakaera negatiboan ere.
Bestetik, egiturazko lanpostu asko azpikontratatuta daude, zuzenean kontratatu ordez. Hala da Hezkuntzan (sukaldeak…), Osakidetzako emergentzia zerbitzuetan, etab. Beharrezkoa da lanpostu horien detekzio egokia eta errebertsioa planteatzea, azpikontratazioaren formula baztertuz joateko.
Kalitatezko sektore publiko batek lan baldintza egokiak, egonkortasuna eta mugikortasun txikia, deialdi publiko garden eta egokiak… behar ditu, baina arlo askotan ikusi dira hutsuneak, eta horrek maiz ez du sektore publikoa lanerako erakargarri egin eta, bestetik, zerbitzu publikoaren kalitatean eragin du.
Berehalakoan egin beharrekoak dira kontsolidazio prozesuak, pribatizatuta dauden egiturazko postuen identifikazioa eta errebertsioa eta funtzionarioen lanpostuen zerrenda guztien errebisioa eta moldaketa.
ESTATUS POLITIKOA
2016-2020 legealdian lortutako adostasunek ez dute jarraipenik izan azken legegintzaldian. Estatus politiko berria kaxoian sartu eta Gernikako Estatutuaren garapenaren legealdia izan da, eskuduntzen eskualdaketan ere emaitza pobrea bada ere.
Legebiltzarrean burujabetzan sakontzeko eta adostasunak erdiesteko dagoen gehiengo kualifikatuari muzin egin dioten anbizio nazionalik gabeko legegintzaldi eta gobernua izan ditugu. Espainiar Estatuan inoiz baino ozenago entzuten da estatu plurinazionalaren ideia, nazio aitortzaren eta herritarren erabakitze eskubidearen beharra, estatus politikoak adosteko eta Espainiar Gobernuarekin negoziatzeko bide orriak, Madrilgo aukera leihoa… eta bitartean egun dugun autogobernuaren muga guztiak parez pare ikusi ditugu: euskararen aurkako epaiak, Auzitegi Konstituzionalaren eskuhartzea…
Autonomia Estatutuaren garapenean jarri ditu soilik indarrak orain arteko Gobernu autonomikoak. Zer eta ia bost hamarkada beranduago. Parez pare ditugun beharrak erantzuteko gai ez den testu legal zaharkituaren garapenak erraminta egokiak emango balizkigu bezala.
Eskuduntzen eskualdaketa azken legegintzaldian
BURUTU direnak honakoak dira:
Oraindik transferitzeko 28 eskuduntza daude:
Balantze pobrea dudarik gabe herritarren ongizatea bermatzeko edo herri bezala bizirauteko ez ezik, tresna juridiko eta politikoetan aurrera egiteko ere. Herri honek behar dituen tresna politiko eta juridikoen eta hauentzako berme sistema baten aldeko kontsentsuez gain, behar-beharrezkoa da Estatus Politiko Berri baten alde Legebiltzarrean erdietsi zen akordioari jarraipena ematea eta lan horiek berrartzea, herri gisa jokatuz bertoko herritarrok estatus politiko hori alde biko negoziazio batera eraman dezagun. Legebiltzarra eratzen denetik lehen hiru hiletan lanak berriro aktibatzeko konpromisoa hartzen dugu.
Programa kapituluka
Hauteskunde programa honek 9 kapitulu hartzen ditu bere baitan:
Halere, planteatzen ditugun hainbat politiken zeharlerrotasunak eraginda hainbat proposamen kapitulu ezberdinetan aurkitzea eragin du. Hala, osasun politikak, politika feministak, euskerari lotuak edo trantsizio eko-sozialarekin zerikusia duten neurri andana testu osoan zehar ageri dira.
Hori dela eta, programaren irakurketa osoa egitera gonbidatzen zaituztegu, herri anbizioaren erakusle diren proposamenen gaineko begirada zabalago bat eskuratze aldera.Interesgarria irudituko zaizuelakoan.
Euskal Herria Bildu.
SARRERA
Mundua abiadura handian aldatzen ari da. 2008ko krisiak oparotsaun neoliberal globalaren ameskeria kolpe batean deuseztatu bazuen ere, azken urte hauetan metatzen joan diren arazoak eta hauen ondorioak biziki azeleratu dira. Izan pandemiak utzitako ondorioak, izan hornidura-kateen tentsionamendua, izan oinarrizko baliabideen akaparamendua, izan energia edo elikadura-krisiak, izan tentsio geopolitiko eta gerra-arrabots berrituak, izan krisi ekologiko orokortua, sakoneko eraldaketen aroan murgilduak gaude, ziurgabetasuna nagusitu delarik. Finean, multipolarra eta gatazkatsua bihurtzen ari den mundu honetan, burujabetza kontu estrategikoa bihurtzen ari da.
Bere burua gobernatu nahi duen edozein herrik ahalik eta burujabetza formal handiena (eskuduntza maila gorena) eskuratzea behar du helburu. Baina, horretaz gain, burujabetza materiala ere ezinbesteko osagaia da bizi baldintza duinak garatzeko oinarrizkoak diren hainbat esparru estrategikotan eta, zentzu honetan, gure burua etorkizunari begira prestatzeko premia handia dugu. Gure elikadura edo energia sistemak, industria eta, oro har, ehun produktiboa, digitalizazio-prozesua edo zerga eta finantza sistema ez ditugu egokitu bizi dugun testuinguru ezegonkorrari. Egoera honek zaurgarri bihurtu gaitu ur handi nahasietan.
Testuinguru historiko honetan, garrantzi berezia hartzen du subiranotasun estrategikoaren kontzeptuak: oinarrizko prozesu sozioekonomikoetan ahalik eta autosufizientzia handiena izatea, fenomeno globalen aurrean erresilientzia irabazteko. Euskal Herriak urgentziaz egin behar du hausnarketa estrategiko bat: nola egin aurrera elikadura autosufizientzian nazioarteko merkatuen eragin erabakigarriaren menpekotasunetik aldendu eta gertuko elikadura osasuntsu bat lortzeko, nola iraultzen hasi egun dugun kanpo energia iturri kutsakorrekiko menpekotasun itzela, nola garatu estrategia digital burujabe bat gure bizitzak hein handi batean digitalizatu diren honetan, nola errotu gure lurraldean industria-ehuna eta, oro har, gure garapen ekonomiko osoa eta nola eraldatu ehun hori paradigma ekonomiko berri batera egokitu dadin, nola antolatu gure zerga eta finantza sistema, jendartearen kohesioa eta kalitatezko zerbitzu publikoak bermatuz aberastasuna banatzeko edota egin beharreko eraldaketak nahikotasunez finantzatzeko.
Erregai fosilek bultzatutako ekonomia linealetik energia iturri berriztagarriekin funtzionatuko duen ekonomia digitalizatu eta zirkularreko eredu berri batera igarotzea eredu ekonomikoaren eraldaketa da, aurrekaririk gabea eta arriskuz betea, baina baita aprobetxatzen asmatu behar dugun aukera handiak dituena ere. Gure jarduera sozioekonomikoak behar duen energia sortzea funtsezkoa da subiranotasun estrategikoa irabazteko eta, aldi berean, lehengai kritikoak berreskuratzera bideratutako industriaren alde egitea aukera bat da Europako testuinguruan dugun posizio estrategikoa hobetzeko.
Esku-hartze integral eta koherente bat egin ahal izateko beharrezkoak liratekeen tresna guztiak ez daude gure esku, eta horiek eskuratzeko helburuarekin lan egitea ezinbestekoa da, ezinbestekoa den bezala egun ditugun gaitasun eta inteligentzia kolektibo osoa eman beharreko eraldaketaren mesedetan jartzea.
Atal honetan arreta berezia ipiniko diogu energiari, elikadurari, industria eta ehun produktiboari, digitalizazioari eta zerga eta finantza sistemari. Subiranotasun estrategikoak diren neurrian, arlo horietan guztietan burujabetza materiala mantentzea, esparru berriak eskuratzea edota berau areagotzea funtsezkoa da gure herriaren erresilientzia bermatuko badugu.
Euskal Autonomia Erkidegoan, gure jarduera ekonomiko eta sozialak burutzeko, energia asko erabiltzen dugu, estatuko zein europar batasuneko bataz bestekoak gaindituz eta mundu mailakoak bikoiztuz. Energia iturri nagusiak petrolioa eta gas fosila dira eta horien ezaugarri nagusien artean bi azpimarratu behar ditugu. Alde batetik, baliabide fosilen erretzetik dator larrialdi klimatikoa eragiten duten Erkidegoko berotegi efektuzko gasen isurketaren zati nagusia (hain zuzen ere % 86a). Bestetik, gure lurraldean erabilitako baliabide fosil guztiak inportatuak dira, eta horrek subiranotasun energetikoa erabat baldintzatzen du. Izan ere, gure kanpo energia menpekotasuna % 90tik gorakoa da. Menpekotasun horren faktore nagusia baliabide fosilen inportazioa bada ere, kontuan hartzekoa da kontsumitzen dugun elektrizitatearen zati handi bat kanpoan ekoitzia dela (% 67a 2023. urtean). Bertako energia berriztagarrien bidez lortutako elektrizitatea kontsumo elektrikoaren %15aren bueltan dabil. Eta kontsumo energetiko osoari begira, bertako energia berriztagarriek behar energetikoen % 8a inguru besterik ez dute asetzen.
Kanpo energia menpekotasuna aztertuz, hainbat kontu dira azpimarragarri. Hasteko, energia lortzeak inpaktu ekologikoa du eta, gaur egun, erabiltzen dugun energiaren sorkuntzaren inpaktua, batez ere, kanpoan gertatzen da. Energia garraiatzeak ere inpaktu ekologiko bat du, eta inpaktu hori ere ez gara ari barneratzen. Gainera, ez dugu kanpoan sorturiko energiaren inguruko baldintzekiko inolako kontrolik eta sorkuntza horri loturiko aberastasunean ez dugu parte hartzen, izan lanpostuak, zergak eta abar.
Aurrekoa gutxi balitz, kanpo energia menpekotasunaren arrisku eta ondorioak gero eta nabarmenagoak dira. Gure inportazio eta esportazio balantza, azken urteetako energiaren arloko gorabeheren menpe ibili da, eta ordaindutako faktura energetikoa Barne Produktu Gordinaren %10 langa gainditzeraino iritsi da. Energiaren garestitzeak, horniduren katean izandako tentsionamenduak, ezegonkortasun geopolitikoak, baliabide fosilen agortze-zantzuak, gure jarduera sozial eta ekonomiko guztia kolokan jartzen dute, 2022ko energia krisiak modu argian erakutsi zigun moduan.
Gauzak horrela, esan genezake kanpo-energia menpekotasuna herri gisa dugun zaurgarritasun estrategiko nagusienetarikoa dela eta buru-belarri egoera hau iraultzen hasi beharrean gaudela. Gure etxebizitzek, zerbitzuek, industriak, garraioak, nekazaritzak eta abar energia-hornidura egonkor eta eskuragarriak behar dituzte, eta epe ertainean hori bermatzeko modurik eraginkorrena, energia gutxiago kontsumitzea eta bertako energia berriztagarriaren garapena da.
Azken urteotan, hainbat aurrerapen izan dira. Eraginkortasunean eta aurrezpenean pausoak eman dira, eta kontsumoak zertxobait behera egin du. Bestalde, banakako zein partekatutako autokontsumoak, energia komunitateek edo kooperatibek bere ekarpena egin dute, baina aurrerapen hauek, kualitatiboki funtsezkoak badira ere, kuantitatiboki mugak dituzte. Horregatik, ahalik eta subiranotasun energetiko handiena lortu ahal izateko, eskala eta teknologia berriztagarri guztiak esploratu behar ditugu. Bide horretan, energiaren demokratizazioa sustatu behar dugu, energiaren esparru ahalik eta handiena ahalik eta esku gehienen eta sektore publikoaren kontrolpean egon dadin.
Energiaren atala subiranotasun estrategikoen ikuspuntuaz gain trantsizio ekosozialaren atalean lantzen denez, proposamen programatikoak bi atalen artean banatu dira. Atal honetan, subiranotasun energetikoko maila irabazteko oinarrizko neurriak zerrendatuko ditugu.
2028RAKO KONPROMISOAK
Nekazaritzaren, abeltzaintzaren eta arrantzaren funtsezko zeregina elikagai osasuntsuak eta kalitatezkoak ematea da, eta biztanleriaren hornidura iraunkortasun baldintzetan bermatzea. Beraz, definitutako edozein estrategiak, helburuk edo jomugak kontuan izan beharko luke jarduera honen izateko arrazoiaren funtsezko printzipio hori.
Hala ere, gaur egungo nekazaritzako elikagaien sistemek, eskalako ekonomiaren, intentsifikazioaren, espezializazioaren eta uniformizazioaren logika industrialetik bultzatuta, ez dute bermatzen elikagaien segurtasuna ezta jendearentzako nutrizio egokia ere.
Lehen sektorea gainbeheran dator aspalditik; bizi eta lan baldintza ez duinak, elikagai industriekiko eta merkatuekiko menpekotasuna, errelebo-falta… Baserritar batek dirulaguntza gabe, bataz beste 5 €/orduko kobratzen ditu; dirulaguntzekin, 7 €/orduko. Baserritarren errenta maila euskal batez besteko errenta baino % 49 baxuagoa da.
Gainera, gero eta lur gutxiago dago nekazal erabileretarako. 1990. urtean 255.385 hektarea zeuden, 2009.ean 190.385 eta 2020an 180.196 baina ustiategien tamaina 2009tik 2020ra % 38,4 handitu da. Lurra gero eta esku gutxiagoen artean banatzen da.
Horrek azken hamarkadatan nekazarien kopurua nabarmen murriztea ekarri du. Azken hiru hamarkadatan baserrien herena hustu da. Egun titularren % 4ak soilik ditu 35 urte baino gutxiago. Ondorioz, gero eta elikagai gutxiago ekoizten da eta euskal nekazaritza-sektorea urrun dago biztanleria elikatzeko adina ekoiztetik.
2022an EAEko biztanle bakoitzeko 42kg. haragi, 22,9 kg. arrain, 9,7 litro oliba olio, 55,7 kg. barazki fresko eta 94,7 kg. fruta kontsumitu genituen.
Hego Euskal Herrian ekoizten eta kontsumitzen diren elikagaien alderaketa eginez gero, datuak ez dira txarrak, nahiz eta elikagaien artean alde nabarmenak egon. Esnearen auto-hornikuntza maila EAEn % 91koa da. Arraultza, eztia, haragiak, barazkiak, fruta freskoa, fruitu lehorrak, lekaleak, patata, arroza eta oliba olioa kontutan hartuta, EAEk behar duenaren % 25a ekoizteko gaitasuna izango luke baina, Nafarroak soberakinak izanik, Hego Euskal Herrian % 105 ekoizpena lortzeko gaitasuna izango genuke.
Datu hauek, ordea, ez dute elikadura-burujabetzaren maila erakusten, elikatzeko potentziala baizik, praktikan ez baitago barne ekoizpena eta kontsumoaren arteko loturarik. Izan ere, Euskal Herrian kontsumitzen diren elikagaien % 90 inguru kanpotik datoz. Euskal Autonomia Erkidegoan 842 miloi € jasotzen dira elikagaien esportazioak direla eta, baina, aldi berean, 786 miloi € gastatzen dira inportazioetan.
Euskal herriak bere nekazaritzako elikagaien politikei buruz erabakitzeko ahalmena behar du. Elikadura subiranotasuneranzko eredu agroekologiko bat gauzatzeko, tokiko elikagaiak eta jasangarritasuna ardatz dituen elikadura sistemaren eraldaketa bultzatzea ezinbestekoa da.
EHBILDUK elikadura politika publikoen erdigunean jarri nahi du, nekazari, abeltzain eta arrantzaleen eskutik hainbat eskalatako neurriak antolatuz, elikadura burujaberantz bidea egiteko. Baserritarren eta kontsumitzaileen beharretan oinarritutako tokiko elikadura sistemak nahi ditugu, agroekologiaren eta arrantza selektiboaren bidetik, baserritarren eta arrantzaleen bizi eta lan baldintza duinak bermatuz eta kontsumitzaileei elikagai osasuntsuak bertatik bertara eskainiz. Elikadura burujabetza ezin baita ulertu soilik elikagai gehiago ekoizteko gaitasun gisa. Elikagaiak nola ekoizten diren eta ekoizpen horren eraginak hartu behar dira kontuan, ezkerreko ikuspegi batetatik, lurra, landareak, animaliak eta pertsonak modu osasuntsuenean elikatu eta zaintzeko. Elikadura-subiranotasuna sustatzea alternatiba eraldatzailea delako. Elikadura trantsizio ekosozialaren atalean ere lantzen denez, hemen elikadura-burujabetza handitzeko konpromisoak zehazten dira.
2028RAKO KONPROMISOAK
1 INDUSTRIA-POLITIKA EKINTZAILEA; lidergo publikotik euskal industria-eredu jasangarri, sozial eta aurreratu bat eraikitzeko.
Azken urteetan, testuinguru ekonomikoa ondo ulertzeko arazoak izan dira. Ez da asmatu egun bizitzen ari garen une ekonomikoa era aproposean irakurtzen, eta horrek, erabaki arbuiagarriak ekarri ditu. Gobernu autonomikoak aurrera eraman duen politika industrialak inpultsua galdu du eta inertzia hutsean murgilduta dago, izaera liberal eta erreaktibo nabariaz. Azpiegitura handien aldeko apustua egin da, horien inpaktu sozial eta ekonomikoaren azterketa zehatzik gabe. 90eko hamarkadaz geroztik ez da inbertsio estrategikoko proiekturik garatu, eta bere garaian sustatu zirenak deserroturik geratu dira. Ez badira abian jartzen bultzada eta lidergo publiko berrituko industria-politikak, zeinak eraldaketarako asmo handiko ahaleginetan inplikatu eta lerrokatuko dituzten ekoizpen-sarea eta zientzia- eta teknologia-sareak, belaunaldi baten buruan, gainbeheran dauden nazioen artean topatzeko arriskua daukagu, zailtasunez beteriko etorkizun baten aurrean.
Kontestu honetan, administrazio publikoek haien lehentasunak birpentsatu behar dituzte, politikak bernorabidetu eta errekurtsoak era estrategikoan esleitu ehun produktibo baten sustapen eta kontsolidazioa lortzeko, gure lurraldean errotuta eta konprometituta egongo dena, balio erantsi altukoa eta daukan ardura sozialaren mailakoa: lan baldintza eta soldata duinak ezartzea, langileek haien bizi-proiektuak eratu ditzaten eta jasangarritasunarekin konprometitua.
Euskal ekonomiaren inguruko analisia ez da katastrofikoa. Baina kezkatu egiten gaitu analisi autokonplazente batek euskal ekonomiaren hipozentroan gertatzen ari dena arretaz aztertzea galarazteak. EAEko ekoizpen-sarea Europako erregioekin alderatzean, kezka-elementu hauek azpimarratu behar dira:
Bien bitartean porlan eta asfaltoan oinarrituta dagoen agortutako inbertsio eredu baten aldeko apustua egiten jarraitu da. Horren ondorioz, EAEk autobia eta autobideen proportzio handienetako bat du Europa mendebaldean. Hala, erregioen rankingaren goiko aldean dago, autobien eta autobideen gainazaleko kilometro-kopuruari dagokionez (17. posizioa) eta autobien proportzioari dagokionez, errepideen kilometroen gainean (8. posizioa). Gure errepideen % 12,86 autobiak dira, eta mendebaldeko Europako batez bestekoa % 1,99koa da. Inbertsio publikoei dagokienez, desoreka horrek aukera-kostua dakar berekin. Berrikuntzaren edo industria-politika proaktiboaren aldeko inbertsio eta aurrekontu publikoa berrorekatuz gero, gure lurraldearen eta produkzio-sarearen edo gizarte-azpiegituren posizio estrategikoa hobetuko litzateke.
Lan-egoerari dagokionez, teknikoki, enplegu osotasuna dagoela esan daiteke, baina lan-merkatuek beste arazo batzuei egin behar diete aurre, hala nola prekarietateari, behin-behinekotasunari eta enpleguaren kalitateari; lanpostu bat edukitzeak ez du pobrezia-arriskua saihesten; ahuldadea dago gazteen bizi-proiektuak eraikitzea ahalbidetuko duten egonkortasun- eta sustapen-ibilbideak eskaintzeko orduan; langile faltak eragindako errelebo-arazoak… Gainera, talentua galtzen ari da; izan ere, emigratzen duten gazte kualifikatuak iristen direnak baino gehiago dira, eta Estatuko gainerako autonomiekin alderatuta, erditik behera gaude.
Aldi berean, industria-politikaren apustu handiak, “4.0 industria” deiturikoak, emaitza mugatuak izan ditu; izan ere, “4.0 industria”-rekin lotutako teknologien txertatze-mailak ahulezia eta gabezia nabarmenak erakusten ditu. Horrela, teknologia sofistikatuenak, Big Data, fabrikazio gehigarria, simulazioa eta robotika, enpresen % 29-21ean eskuratu dituzte. Aldiz, adimen artifiziala, errealitate areagotua, zibersistema fisikoak eta biki digitalak enpresen % 15-8an baino ez dira.
Bestalde, duela gutxi sektore teknologikoarekin eta IKTekin lotutako enpresek deserrotze prozesu bat bizi izan dute, administrazioak bere garaian haien aldeko apustu handiak egin ostean. Adibide latzak ditugu, Euskaltel enpresa esaterako, atzerriko multinazional baten eskuetan pribatizatu ondoren edota Gamesa, Ibermatica, Informática Euskadi edo Bilbomática bezalako enpresak, denak atzerriko kapitalaren eskuetan amaitu dute. Bien bitartean, produkzio-sarean jarduten duten finantza-tresnen ahultze nabarmena gertatu da, batez ere Kutxabankena, eta horrek sustapen- eta sustraitze-funtzioa murriztu du, Euskaltel, Ibermática, NH Hoteles… bezalako enpresen jabetzan dituen partaidetzak salduz. Gainera, “Finkatze Kapitala Finkatuz, SA” sozietate publikoak, 307 milioi euroko kapital eskasarekin, esku-hartze apala erakusten du, bere kapitalaren % 34 baino ez baitu erabiltzen hiru enpresatan.
Mendebaldeko euskal ekonomiaren egoera desplazamendukoa da, argi eta garbi. Denborarik galdu gabe erreakzionatzen ez bada, belaunaldi baten buruan, gainbehera-fasean sartzeko arriskua izango dugu. Gobernu autonomikoak bere burua berrasmatu behar du arlo honetan, inertzia eta ikuspegi liberal, eroso eta erreaktiboa alde batera utzi eta, gutxienez, mendebaldeko herrialdeetan dauden haize berriak aprobetxatu, “ekonomian paper aktiboagoa” duen eta “produkzio-egitura bideratzeko ahalegin aktiboa” egingo duen industria-politika baten alde.
Industria-politika berriak produkzio-ehunari eragiten dioten hiru erronka hauei egin behar die aurre, gutxienez:
Administrazio publikoaren zeregina ezin da mugatu apustu estrategikoak irizpide eztabaidagarriekin, eraginkortasunik gabe hautatutako enpresen interes partikularretan oinarrituta egitera, ez eta sektore pribatuari apustu estrategikoetan akritikoki laguntzera, ezta funts publikoek onartutako arriskuaren araberako itzulerarik ez duten ekintzailetza-ekosistemetan parte hartzera, ezta I+G bultzatzeko diru laguntzak ematera, berrikuntza-estrategia argirik gabe. Are gutxiago proiektu estrategikoak martxan jarri eta, azkenean eskaintzaile onenari saldo-prezioan saltzera. Administrazio publikoek gure sare ekonomiko eta industrialaren eraldaketa bideratuko duten etorkizuneko apustu handiak babestu behar dituzte.
Erronkei aurre egiteko gaitasuna, besteak beste, administrazioak dituen tresnen, gaitasunen eta konpetentziek baldintzatzen dute, baina baita enpresa-, erakunde- eta gizarte-eremuetako gobernantza motak eta inplikazio mailak. Erregulazio ekonomikoaren arloko funtsezko eskumenak bereganatu behar dira, estatus politiko berri baterako oinarrien akordioan jasotzen den bezala. Lankidetza publiko-pribatuko sistema orekatua izan behar da, arduratsua, gardena, elkarrekikotasun justukoa, hautaketa-irizpide objektiboekin eta aukera-berdintasunarekin. Sektore publikoak dinamizatu behar du lankidetza publiko-pribatua; izan ere, sektore publikoak biltzen eta osatzen ditu ikuspegia eta misioa, eta era askotako laguntzak ematen ditu. Gainera, ekitatezko itzulera eskatu behar da sektore pribatura, lurraldearekiko erantzukizun konpartituari dagokionez.
Instituzio publikoek anbizioa eta ikuspegi estrategikoa berreskuratu behar dute ezinbestean, eta XXI. Mendeko politika industrialetara egokitu.
2028rako KONPROMISOAK:
– Prospektiba Ekonomikoko Zentroa, industria-politikak eta enpresa-jarduera bera bideratzeko analisi garrantzitsuak egiteko.
– Ekintzailetza Publikorako Institutua, sektore estrategikoetan enpresa-proiektu publikoak eta erdipublikoak diseinatu eta abian jartzeko baliabideak, gaitasunak eta ezagutzak bilduko dituena.
– Industria Politikaren Behatoki independentea, arlo horretako jarduerak zorrotz ebaluatzeko eta hobekuntzak proposatzeko.
– Industria Politika Diseinatzeko Aholku Batzordea. Bertan parte hartuko dute: erakundeek, SPRIk, klusterrek, Innobasquek, enpresa-elkarteek, sindikatuek, kooperatiba-elkarteek, unibertsitateek, eskualdeko garapen-agentziek…
– Inbertsio Estrategikorako Funts Subiranoa, inbertsioa sustatzeko bai balio erantsi handiko eta ertaineko dibertsifikazio erlazionatuko proiektuetan eta baita misioaren arabera (mission oriented projects) bideratutako proiektuetan.
– Eskala anitzeko gobernantza-sistema, politika industriala diseinatu eta inplementatzeko. Politika horrek marko autonomikotik, tokian tokira helduko da, eta administrazio eta erakunde publikoak, zentro teknologikoak, eskualdeko agentziak eta abar bilduko ditu. Eremu autonomikoko gobernantza-arkitektura horiek koordinatu eta sinergiak ezarri behar dira EAEren eta NFKren artean, gutxienez, eta Iparraldeko Mankomunitatera ere zabaldu ahal izango da.
– 5.0 industriari lotutako teknologiak enpresetan txertatzeko jauzia egitea eta produktibitatea hobetzea. Etorkizuneko teknologia-sektorearen oinarriak finkatuko dituzten azpiegiturak eraikitzea. Berrikuntza irekiko ekosistema bat sortzea adimen artifizialean eta bertatik eratorritako ezagutza eta irtenbideak industriara transferitzea.
– Zientzia eta Teknologia Planeko proiektuak garatzea, egungo ezagutza zientifikoa aprobetxatzeko teknika eta prozeduren arabera, produktu eta zerbitzu bihurtutako emaitza praktikoak lortzeko. “Core” teknologietan eta teknologia euskarrietan dugun eta lortu behar dugun garapena eta menderatze-maila sustatzea.
– Zientzia-, berrikuntza- eta teknologia-sarearen gobernantza indartzea (unibertsitateak, BERCak, CICak, zentro teknologikoak, enpresetako I+G unitateak), administrazio publikoaren exigentzia maila handiagoarekin.
– Enpresetako klusterren, zentro teknologikoen eta I+G unitateen barruan sortutako oinarri teknologikoko ekintzailetza sustatzeko liderrak identifikatzea, prestatzea, motibatzea eta erakartzea.
– Epe ertain eta luzerako garapen teknologikoko ibilbideak definitzea eta kudeatzea, enpresari bermatuz era iraunkorrean merkatuaren balio erantsiaren aportazioa. Horretarako, irtenbide teknikoan ardaztu beharrean, gizartearen eta merkatuaren beharrizanetarako konponbideak bideratzeko bidea hartu beharko litzateke: oinarrizko finantzaketa handiagoa eta proiektuetarako finantzaketa txikiagoa. Ahalegin horrek balio erantsi handiko enpresari lotutako zerbitzuak indartzea eskatzen du, baita azpiegitura teknologiko estrategikoen aldeko apustu argia egitea ere. Gizarte-berrikuntza bultzatzea.
– Enpresetan berrikuntza ez-teknologikoa (marketina, merkaturatzea, diseinua, antolaketa…) sustatzeko estrategia garatzea.
– Lurraldearentzat interes estrategikoa duten nazioarteko lantalde, foro eta plataformetan aktiboki parte hartzea.
– Arrisku-kapitaleko funtsak (SPRI, CDTI, Estatuko Administrazio Orokorra, Europako Batzordea) eta funts pribatuak eskuratzea erraztea, berrikuntza-jarduerak elkarrekin finantzatzeko.
MERKATARITZA
Tokiko merkataritza sustatzea, bere dimentsio ekonomiko eta sozialagatik, lehentasuna izango da gobernuarentzat eta, horretarako, arlo horretara bideratutako baliabideak biderkatuko dira, sektorea sustatzeko, defendatzeko eta hobetzeko politiketan jauzi kualitatiboa emateko, epe laburrean talka egiteko planteamenduarekin eta etorkizunerako egiturazko neurriekin. Hurbileko merkataritzari esker, herriak eta hiriak bizirik daude, harreman sozialetarako sareak sortzen dira, giroa eta segurtasuna sortzen dira, oinarrizko produktuak unibertsalki eskuratzeko aukera ematen du, auto pribatua erabiltzea saihesten du eta hiri atseginagoak ahalbidetzen ditu. Hori defendatzeak apustu estrategikoa izan behar du.
TURISMOA
Aldaketa soziologikoek, low cost hegaldien boomak eta ostatu modalitate berrien agerpenak turismoaren hedapen handia eragin dute. Horrek aurrekaririk gabeko masifikazio fenomenoa eragin du, eta larriki aldatzen hasi da eremu kaltetuenetako biztanleen bizimodua. Alokairuaren prezioa garestitzen den eta egoiliarrentzako dendak turismora bideratutako negozio bihurtzeko desagertzen diren herri eta auzoak; aisialdi tradizionaleko leku kolapsatuak; nortasuna galtzea… gainustiapen turistikoaren arriskuak eta kalteak ukaezinak dira.
Pandemiak jarduera turistikoa izoztu zuen, baina hori ez zen baliatu eredua birpentsatzeko. EAJ-PSE gobernuak hazkunde turistiko kuantitatiboko eredu bat aktiboki sustatzen jarraitu du, eta horren ondorioz, zenbait eremutako egoera larria areagotu egin da, jasanezina bihurtu arte. Duela urte batzuk EAJk eta PSEk turismofobiaz hitz egiten zuten, turismoaren kontrolik gabeko hazkundearen aurkako kritikak deskalifikatzeko. Bere jarrera okerraren ondorioz, gaur egun, gehiegizko presio turistikoa arazo nagusietako bat da euskal hiri eta herri askotan.
EAEko turismo-sektorearen kudeaketa politikek naturguneak eta hiri-eremuak degradatuko ez dituen turismo iraunkorra sortzera bideratuta egon behar dute, eremu tenkatuak identifikatuz eta, aldi berean, jarduera ekonomikoa ahalik eta modu deszentralizatuenean eta desestazionalizatuenean sortzea ahalbidetuz, eskaintza turistikoan gaur egun periferikoak diren eremuak eta errealitateak txertatuz, hori guztia euskal nortasuna eskaintzaren ardatz nagusitzat hartuta eta lan eskubideekiko errespetua ezinbesteko baldintzatzat hartuta.
LAN AUTONOMOA
Langile autonomoak ekonomiaren zati garrantzitsu bat dira, hainbat arazo konplexurekin. Sektore atomizatua eta heterogeneoa da, eta, beraz, zailtasunak ditu eskaera partekatuak antolatzeko eta agenda politikoan sartzeko presioa egiteko. Baina arazoak hor daude: azpisektore bakoitzari lotutakoez gain (merkataritza, ile apaindegiak, ostalaritza…), ohikoak dira bajekin eta jarduera uztearekin sortzen diren arazoak, presio burokratikoa, pentsio baxuak… Lan autonomoaren munduari ahotsa emango dioten elkartze egiturak sustatu behar dira, eta foroak antolatu, arazoak konpontzeko.
1. Elkartze egiturak indartzea eta Lan Autonomoaren Euskal Mahaia sortzea.
Jaurlaritzak hobetu egin beharko du lan autonomoko elkarteei ematen dien laguntza ekonomikoa eta beste mota batekoa, sektorearen antolaketa hobetzeko. Ezinbestekoa da elkarteek, gizarteko eta erakundeetako ordezkariekin batera, sektorea hobetzeko hausnarketarako, azterketarako eta proposamenak egiteko espazio iraunkor bat partekatzea, Lan Autonomoaren Euskal Mahaian forma hartuko lukeena.
Digitalizazioaren eta adimen artifizialaren aroa: estatu egitura digitalak eraikitzen
Gero eta mundu eta Euskal Herri digitalizatuagoan bizi gara. Jendarte digitalean bizi gara. Egunero, uneoro kasik, gaude gailu eta zerbitzu digitalen menpe. Oraintsu arte, gure paisaiak eta gure espazio sozio-ekonomikoak sailkatzean landa ingurunea, ingurune urbanoa edota ingurune industriala hartu izan ditugu erreferentziatzat. Gaur egun, edozein dela ere gauden espazioa, ingurune digitalean bizi gara eta ingurune digitalak bizi gaitu, nahitaez. Teknologiak gure gizarteak eta bizi esparruak zeharkatzen ditu.
Iraultza digitalak informazioaren aroa ekarri zuela esaten genuen XX. mendearen hondarrean. XXI. mendea aurrera doakigun honetan, are irmoago esan daiteke digitalizazio prozesuak bizi ohituren aldaketa errotikoa ekarri duela, eta astindu horrek gure bizimoduaren alderdi ia guztiei eragin diela oso modu nabarmenean eta masiboan. Are gehiago, mundu globalean bizi ditugun eta neoliberalismoak indartutako bizi joerak (indibidualismoa, kontsumoaren fragmentazioa, bitartekaritza sistema tradizionalen ahultzea) bizkortu eta azeleratzen ditu; bizimodua azeleratuz, bizkortuz eta etenik gabe doanaren sentsazioa orokortua da dagoeneko.
Era berean, digitalizazio prozesuan giltzarriak diren teknologia disruptiboak (Adimen artifiziala, teknologia kuantikoak,..) eta horiek garatzeko lehengaien lehia auzi geopolitikoa bihurtu da, eta Europako batzordea bera konturatu da Europaren ekosistema zientifiko-teknologiko, ekonomiko eta industrialaren ahultasun estrategikoaz.
Digitalizazioa, hortaz, eraldaketa prozesu globala eta zeharkakoa da. Izaera globala eta transbertsala duen eraldaketak, molde bereko trataera eskatzen du. Alegia, estrategia digital beregaina landu eta hedatu behar da, ezinbestean berria izango dena, dinamikoa eta etengabe eguneratua. Estrategia digital horrek, gurean, balore eta mekanismo propioak eduki behar ditu eta estatu-egitura digitalak garatzen lagundu behar digu. Enpleguaren baitan, jada automatizazioak lan errutinario eta errepikakorrak ordezkatu ditu eta adimen artifizialaren eraginez, ezinbestekoa izango da langileak orohar egokitzapen digitalerako prozesu integral batean barneratzea eta adimen artifizialak langileen gaitasunak areagotzeko aplikazioetan arreta jartzea.
Gobernantza-ikuspuntutik eta maila ekonomiko, sozial eta kulturalean, erronka teknologikoa globala da, eta, une berean, tokian tokiko estrategia digitala eskatzen du: herritarrak erdigunean jarriko dituena; burujabetza teknologikoa ortzi-mugan izango duena.
Burujabetza teknologikoa eraiki egiten baita eta ahalduntze digital indibidual eta kolektiboa eskatzen baititu. Era berean, apustu sendo eta handi bat egin behar dugu beharrezkoak ditugun azpiegituren inguruan; zuntz optikoaren herri-sare komunalak sustatuko ditugu, telekomunikazioak, datu-zentroak, eta tokiko telekomunikazio eta datu-kooperatibei aukera zabalduz. Azpiegitura teknologikoak dira garapen digitalerako zutarri nagusia eta herrialde aurreratuenetan, azpiegitura horien gaineko kontrola publikoa da, eta horien planifikazioa, garapena eta hedapena bitarteko publikoz egiten da.
Arlo honetan badaude kezkagarriak suertatzen diren faktoreak eta herri bezala eraldaketa digitalari ahots eta egitura propioz heltzeko ahalegin faltaren erakusgarriak dira; hala nola:
2028RAKO KONPROMISOAK
Zaintza horretan enpresen eta herri-egituren azpiegitura, datu eta zerbitzuen segurtasuna bermatzea eta prebenitzeaz gain, Interneteko eduki eta erabilera baztertzaileak saihesteko lana ere egingo da, Internet neutral, unibertsal eta etiko baten bila Puntueus fundazioa bezalako erakundeekin elkarlanean.
Atal honetan landu diren energia, elikadura, industria, merkataritza, digitalizazioa eta abarretan burujabetza estrategikoak mantendu eta zabaltzerako ezinbesteko osagaia da fiskalitate zein finantza sistema ere ahalik eta burujabeena izatea. Izan ere atal horietan guztietan burujabetza materiala mantentzea, esparru berriak eskuratzea edota berau areagotzea funtsezkoa da gure herriaren erresilientzia bermatuko badugu. Eta horrek guztiak harreman zuzena du fiskalitatearekin, batetik, gaur egun duguna baino burujabetza fiskal handiagoa eskuratzea ezinbestekoa delako, eta Kontzertu Ekonomikoak eskaintzen digun horretatik haratago joateko beharra dugulako. Baina bestetik, eta hein berean, baliabide publiko nahikoak lortuko dituen erreforma fiskal sendo bat ere ezinbestekoa bilakatu delako, gorago aipatu ditugun esparru guztietan beharrezkoak izango diren esku hartze publikoko egitasmo, zerbitzu eta etorkizunerako inbertsioak egin ahal izateko. Hor kokatzen dira jarraian aipatuko ditugun proposamen zehatzak.
Bestalde, beharrezkoa da euskal finantza sistema publiko bat sortzeko lan egitea, aurrezpena gizarte beharretara eta inbertsio produktibotara bideratu ahal izateko, espekulazio jardunbideetatik urrun.
Gizartean dauden desparekotasunak gero eta handiagoak badira ere, indarrean dauden zerga-sistemak ez daude ez diseinatua ez kudeatuta dualizazio gehikorrera garamatzan bilakaera horri aurre egiteko. Ezaugarri hori gure zerga-sistemetan ere egiazta daiteke: azken hamarkadatan gero eta erregresiboagoak bihurtu dira, aberastasun handien eta kapital errenten gaineko exijentzia fiskala arinduz joan den bitartean, zerga-zama batez ere lan errenta eta zeharkako zergetara bideratu da.
EAEko zerga-bilketa 17.130milioitik gorakoa izan zen 2022an, honela banatua: % 51,28 zeharkako zergak eta % 48,51 zuzenekoak; zeharkako zergapetzea nagusi, erregresibitate fiskalaren ezaugarri nabarmenetako bat dena. Gainera bilketa horren % 40,4 BEZari zor zaio eta % 37,9 PFEZari, nagusiki langileei eragiten dizkieten zergak. Eta PFEZean oso larria da lan errenten aldeko deskonpentsazioa. 2020ko datuei erreparatuta, errenta zergan deklaratzen diren errenta guztien % 85,6 lan errentetatik eskuratu zen, agerian utziz langileen sarreren gaineko desoreka larria.
Sozietate zergak, aldi berean, oso ekarpen txikia egiten dio zerga-bilketari. 2022an bere ekarpena ez zen heldu BPGren % 1,2ra. EB-27ko batezbestekoa % 2,9an izanik, bistakoa da zein puntutaraino den premiazkoa zerga horren diseinu eta aplikazioa goitik behera berrikustea.
Presio fiskala sarrera tributarioek ekonomian duten garrantzi kuantitatiboa erakusten duen adierazlea da. Inguruko herrialdeekin alderatuta gure maila oso baxua da; eta horrek margen handia uzten digu zerga-sistema sendotu eta zerga-bilketa ahalmena handitzeko. Datuak argigarriak dira: presio fiskala 2021. urtean % 33ren inguruan kokatu zen EAEn, EB-27aren batezbestekoa ia % 41ekoa zenean. Bi datuen arteko aldea 7 puntutik gorakoa da (EAEko zerga bilketan 5000 milioi baino gehiago izango litzatekeena).
Aberastasunaren gaineko zergapetze eskasak aberatsak aberatsago egiten ditu. Aberastasun handien Forbes zerrendan agertzen diren lehen bi euskaldunen ondarea bataz bestez 2,4rekin biderkatu da azken 10 urteetan.
Bestalde, kezkagarria da zerga-iruzurrak hartu duen maila, berdintasun printzipioa eta sistemaren zilegitasuna bera zalantzan jartzen baititu. Alor honetan EAEn egin den azterketa osatuena 2016koa da, eta horren arabera iruzurraren ondorioz urtean gutxienez 2.300 milioiko galera estimatu zuten, zegozkion zergak ez jasotzeagatik (eta beste 1.400 milioi kotizazioen sozialei egokituko litzaiekeenak).
Aipatu behar dugun beste ezaugarri bat da burujabetza fiskalean dauzkagun mugak. Zerga-politika integral eta koherente bat egin ahal izateko beharrezkoak liratekeen tresna guztiak ez daude gure esku: Gizarte Segurantzaren eskumena Estatuarena da eta beraz ez daukagu kotizazio sozialen gain eragiteko ahalmenik; eta bestetik, Kontzertu Ekonomikoak zerga-eskumenari dagokionez maila garrantzitsua onartzen badigu ere, aldi berean badira zenbait muga garrantzitsu, bereziki zeharkako zergapetzean, sozietate handien araugintzan eta ikuskaritzan edota nazioarteko fiskalitatean.
Azkenik, gogoratu nahi dugu EAEn zerga alorreko eskumenak Lurralde Historikoei dagozkiela, nahiz eta gastu publikoaren zatirik handiena Eusko Jaurlaritzak eta EAE mailako erakunde komunek egiten duten. Baldintza horiek izanik ere, EAE mailako arduradun eta erakundeek lidergoa hartu dezakete zerga erreformak bultzatu eta inplikatutako lau erakunde mailen arteko lanketa partekatuak sustatzeko.
2028RAKO KONPROMISOAK
Neurriak
– PFEZean oinarri bakarrera bueltatzeko bidea irekitzea, kapital errentek lanaren errenten trataera berdina izan dezaten (modu progresiboan egin daitekeena, aurrezpenaren oinarriaren zerga-tarifa pixkanaka egokituz).
– Sozietateen gaineko zergan goitik beherako erreforma, enpresek benetan lortutako irabaziekin bat datorren arrazoizko maila batean tributa dezaten (besteak beste, gutxieneko zerga-tasa erreal bat ezarriz); inguruko herrialdeetako posizioetara hurbiltzea, ehun ekonomiko erreala sendotzea eta bilketa ahalmena igotzea helburu izango lituzkeena.
– Aberastasunaren zergapetzeari dagokionez ondarearen gaineko tributazioa termino eraginkorretan arautzea, aberastasun handienek dagokien neurrian ordain dezaten.
– Ingurumen zergen eremua lantzea, zerga-bilketan izan dezaketen eraginez harago, trantsizio ekologikoaren bidea sustatzeko osagai inportantea izan daitezkeenak.
Neurriak:
– Iruzurraren aurkako Euskal Behatokia sortzea
– Administrazio maila guztietan kontratazio publikoan ardura fiskalari buruzko klausulak ezartzea
– Foru Ogasunen iruzurraren aurkako jarduna bultzatu eta babestea, bai baliabide tekniko eta giza baliabide gehiago lortzeari dagokionez, baita lege eta araudietan edo kudeaketan zerga-ihesa mugatzeko beharrezkoak diren jarduketetan
– Egun gure eskumenetik kanpo dagoen arren, edozein forotan paradisu fiskalekin eta eskala handiko nazioarteko iruzurrarekin bukatzeko hartzen diren erabaki eta konpromisoak hartzearen alde egitea
– Herritarrei begira, kontzientziazioa lana eta kanpainak, gehi zerga betebeharrak betetzeko erraztasunak (esaterako titulartasun publikoko oinarrizko banku zerbitzuak eskaintzea)
Jarduera produktibo edo estrategikoetara bideratutako kreditua sustatzeko zenbait neurri inplementatu behar dira, hala nola: (i) BGAEei (EPSV) buruzko araudia aldatzea, industria-proiektuetan eta enpresa-proiektuetan inbertsio handiagoa sustatzeko; edo gizarte-intereseko proiektuetan; (ii) arriskuak estaltzeko eta euskal banku eta kutxekin aliantzak egiteko politika bultzatzea, mikrokredituak sustatzeko edo enpresentzako abalen sistema indartzeko hitzarmenen bidez, adibidez; (iii) bankuei produkzio-enpresetan inbertitzeko nahitaezko koefiziente bat ezartzea, haien pasiboen arabera; horri dagokionez, eta ondorio gaiztoak eta nahi ez direnak saihesteko, legeria zehatza eta gainbegiratze zorrotza garatuko litzateke.
SARRERA
Herritarren ongizate mailak lotura estua du politika publikoen zein zerbitzu publikoen garapen mailarekin. Zerbitzu publiko sendoak izatea da herri eta komunitatearen ongizatearen bermea eta, horrekin batera, egungo eta etorkizuneko gizarte kohesiorena. Are gehiago, politika publiko indartsuak zein erreferentziazko zerbitzu publikoak dira aberastasunaren banaketa bidezkoaren bermerik onena, bai eta gizarte gisa ditugun erronkei heltzeko biderik seguruena. Oinarri garrantzitsua ziurgabetasun garaietan, etorkizuneko kezkak eta bizitzaren garestitzeak gehiengoen egunerokotasuna eta bizi proiektuak mehatxatzen dituzten honetan.
Garapen maila egoki hori lortzeko, baina, diagnostiko zorrotza izateaz gain, gaitasuna, borondatea eta ausardia beharrezkoak dira, eta baita epe ertain-luzeko begirada, herritarren pultsioak jaso eta horiek ekimen publikoa bihurtzeko. Beharrezkoak dira hautu irmoak egitea zein eredu argia izatea. Eta zorrotz begiratuta, ikusten dugu Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan ez gaudela behar genukeen lekuan. Ez dugula aprobetxatu azken hamarkada politika publikoetan behar dugun jauzia emateko. Jaurlaritzaren jarduna inertzian kateatu da, aurreikuspen falta, utzikeria, epe motzeko interesa edo kudeaketa eskasa agerian utziz. Osakidetzaren gainbehera paradigmatikoa, etxebizitza eskubidearen garapen eza edo gazteen emantzipazioaren datu bereziki kaskarrak dira hautu oker horren ondorio nabarmenak. Eta badira beste batzuk.
Ongizatea bermatzeko eta herritarren egunerokotasuna zein bizi proiektuak babesteko, jauzia eman behar dugu politika publikoen garapenean. Ausardia eta lidergoa erakutsi behar da, gizarte zibil anitzak osatzen duen inteligentzia kolektiboa aktibatuz eta horrekin batera ibilbide orri konpartitua diseinatuz. Eta aldarrikatu behar dugu burujabetasun beharra, martxan jarri nahi ditugun eta herri honek behar dituen politikoa publikoak osatzeko tresna guztiak gure esku izatearen beharra, zerbitzu publikoak indartu eta eraldatzeko zein etorkizunari aurrea hartzeko.
Atalez ataleko azterketa eginez, Osakidetza indartu eta garai berriei egokitzeko, arazoaren tamainaren diagnostiko partekatu batetik eredu aldaketa bideratu behar dugu, Lehen Arreta indartzea, Itxaron Zerrendak jaistea, Kontratazio Eredua aldatzea, pribatizazioaren aldeko joerari buelta ematea zein behin-behinekotasun tasa onartezinekin amaitzea lehenetsita.
Etxebizitzarako eskubidea gauzatzea helburu, 2015eko Etxebizitza Legea zein tresna berriak garatu nahi ditugu, merkatu pribatuko alokairuen prezioak mugatuz, alokairuzko parke publikoa nabarmen handituz, etxebizitza hutsak mobilizatuz edo denboraldiko alokairuei muga jarriz.
Gazteon premiak eta begirada modu integralean erabaki politikoetan txertatu nahi ditugu, emantzipazioa ahalbidetuz eta gazteen erabakitzeko gaitasuna handituz. Etxebizitza eta enplegurako talka neurriak edo Belaunaldi arteko Justizia ahalbidetzeko Legea indarrean jarriko ditugu.
Enpleguaren eraldaketaren garaian, kalitatezko enpleguaren aldeko hautu irmoa egingo dugu, bizi baldintzak eta bizi proiektuak zeharo baldintzatzen dituen prekarizazioaren aurka eginez. 1.400 euroko gutxieneko soldata, 32 lan orduak soldata jaitsi barik, lan osasuna eta lan ikuskaritzaren erabateko indartzea, soldata arrakala irmo borrokatzea edo Lan Harremanetarako eta Babes Sozialerako Euskal Esparruaren aldeko Ituna sinatzea dira gure konpromiso nabarmenenak.
Zaintzaren arloan behar-beharrezkoa da jauzia ematea eta horren aldeko konpromisoa hartzen dugu, erakundetze berria egituratzeko, elkarrizketa eta elkarlanerako espazioak sortzeko -batez ere mugimendu feministarekin-, zaintza arloko lurralde arteko edo errentagatiko desberdintasunekin amaitzeko edo arloko lan baldintzak nabarmen hobetzeko, besteak beste.
Erronka demografikoak gure politika publikoak berriz diseinatzea eskatzen du, ugalketari eta hazkuntzari buruzko erabakiak eta aukerak benetan askeak izan daitezen beharrezkoak diren baldintza sozial eta ekonomikoak bermatzeko. Bide horretan, familia prestazioen sistema unibertsal berria premiazkoa da, besteak beste, seme-alaben hazkuntzagatiko 200 euroko prestazio unibertsal bat, seme-alabak gutxienez 18 urte bete bitartean, indarrean jartzeko. Garraioari dagokionez, 0-12 urte bitarteko doakotasuna proposatzen dugu.
Gizarte babeserako politiketan, bizitzaren garestitzeak gogor jotzen duen honetan, bizi-baldintza duinak izateko eta erosahalmena ziurtatzeko neurriak hartuko ditugu, Diru Sarrerak Bermatzeko Errenta indartuz, Gizarte Larrialdietarako Laguntzak eskubide subjektibo bihurtuz edo Oinarrizko Gizarte Zerbitzuak berdimentsionatuz.
Azkenik, pentsiodunen mugimenduarekin bat eginik, pentsio guztiak, gutxienez, 1.080 eurokoak izateko konpromisoa gure gain hartuko dugu, bai eta pentsiodunen Diru Sarrerak Bermatzeko Errentak ofizioz tramitatzeko, osagarri hori behar duten guztiak jaso dezaten. Ahaztu gabe Gizarte Segurantzaren Erregimen Ekonomikoaren eskualdaketa, helburu dugun sistema propio burujabea eraikitzeko mugarri garrantzitsua.
DIAGNOSTIKOA
Osakidetza arazo nagusi bat bilakatu da. Jaurlaritzak 2024ko otsailean publikatutako 82. Soziometroak hala baieztatzen du, Osasungintza bigarren kezka nagusia da Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako herritarrentzat.
Datuak datu, Osakidetzan gertatzen ari den gainbehera eztabaidaezina da, paradigmatikoa da, kudeaketa eredu baten agorpen froga nagusia. Lehen Arreta, Itxaron Zerrendak, Etengabeko Arreta Guneak, pribatizazioak… Zantzu asko daude, gehiegi, norabide aldaketa eskatzen ari direnak.
Pandemiak egoera horretan eragina izan arren, horrek ez du azaltzen egungo narriadura, egungo atsekabea. Inolaz ere. Osakidetzan dauden arazoak aspalditik datoz, neurri handi batean azken urte luzeetan egindako kudeaketa txarraren ondorioa. Nabarmena izan da planifikazio falta, etorkizunari aurrea hartzeko ezintasuna, kontratazio politika okerra edo gobernantza eredu bertikala.
Adibidez, Lehen Arretan, kontratazio politikak ezarritako prekarietatearen ondorioz, osasun profesional eta herritarren arteko arretaren longitudinalitatea eta erreferentzialtasuna apurtu da. Jada, herritar askok eta askok ez dute lehen bezala euren medikua eta ez dute elkar ezagutzen. Eta horrek, ebidentzia zientifikoaren arabera, ondorioak ditu herritarren osasunean eta hilkortasunean.
Enplegu Publiko Eskaintzak EPE-ak egiten badira ere, horiek berandu eta gaizki egiten ari dira, Europatik igorritako ohartarazpen eta sententziek eta Madrilen onarturiko 20/2021 Legeak –behin-behinekotasuna murriztea helburu duena- hala behartuta. Baina hartu diren neurriekin ez da inondik inora behin-behinekotasuna %8ra murriztea lortuko. Gainera, Osasun Saila egonkortze prozesua probesten ari da lanpostuak suntsitzeko, Mahai Sektorialean azaleratu den bezala. Gauzak aldatu ezean, aurreikusten da 2025eko bukaerarako 3.600 lanpostu suntsitu daitezkeela.
Zer esanik ez gertatzen ari diren jubilazioen inguruan. Oso agerikoa zen erronkaren aurrean, belaunaldien arteko erreleboari aurre egiteko ez da plangintzarik, ez neurririk aktibatu. Adibidez, 2023 eta 2025 arteko aurreikuspena da 1.391 mediku, 913 erizain eta 63 Osasun Publikoaren profesionalak jubilatzea. Eta horren aurrean ez dago estrategiarik.
Gobernantza eredua ere eskasa izan da. Soilik azken legegintzaldi honetan Osasun Sailari pilatu zaizkion arazoak asko, askotarikoak eta denak nabarmentzekoak dira, funtzionamendu bertikalaren ondorioak. Horren lekuko dira Donostiako ESI-ko zuzendaritzaren zeseak eta dimisioak, Basurtoko Bihotz Kirurgiaren auzia, Bidasoako ESI-ko obrak edo Etengabeko Arreta Guneen inguruko gatazkak, adibide esanguratsuak jartzearren. Osakidetzako 2009ko lan hitzarmena berritu gabe dago eta Mahai Sektoriala ez da sindikatuekin elkarlanerako eta negoziaziorako gunea izan, informazio hutsa helaraztekoa baizik. Halaber, Osakidetzako erabiltzaileen zein pazienteen ikuspegia eta ekarpena txertatzeko ez dago tresnarik. Ez da harritzekoa, beraz, 2020 – 2024 legegintzaldian Osasun Sistema Publikoaren defentsan mobilizazio eta greba ugari gertatzea, bai Osakidetzan ordezkaritza duten sindikatuek bai herritarren hainbat plataformek deituta.
Bestetik, Jaurlaritzak gaixotasunean zentraturiko Osasun Sistema Publikoa eraiki du eta apenas ez da ahaleginik egin osasun sustapenean, zaintzan eta osasun ahalduntzean oinarrituriko Osasun Sistema Publikoa eraikitzeko. Munduko Osasun Erakundeak osasun politikak politika guztietan txertatzeko markoa eta estrategia ezarrita izan arren, Jaurlaritzak orain arte ia ez du norabide horretan ahalegin berezirik egin. Halaber, Osasun Sailaren lehentasunen artean Osasun Publikoa, Osasun Mentala, Soziosanitarioa, Adikzioak edo Emergentziak ESI-a bigarren plano batean geratu dira, Ospitaleak lehenetsita.
Beraz, premiazkoa da norabide aldaketa bat. Osakidetzaren egoeraren diagnostiko partekatu batetik abiatuta, arazoak ondo identifikatuta, konponbide berriak proposatu behar dira, gobernantza eredu berri batetik martxan jarri beharrekoak. Eredu aldaketa bat, Osakidetza eta Osasun Sistema Publikoa indartu eta garai berriei egokitzeko.
Ildo horretatik, jarraian proposamen sorta bat agertzen dugu, hainbat neurri eta lehentasun islatzen dituena. Hala ere, proposamen hauek guztiak jasota daude EH Bilduk Osasun Sistema Publikoaren inguruan egin duen Gobernu Programa luze eta sakonean, gure ikuspuntutik, une honetan dauden arazo eta erronkei erantzun egokiak eskaintzen dituena.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
– Osasuna zaindu, sustatu eta prebenitzeko ekimen komunitarioen bitartez.
– Lehen Arretako ekipoetan lan egiteko profil profesional berrien kontratazioaren bitartez, hala nola fisioterapia, psikologia, podologia, farmazia, gizarte lana, geriatria, heziketa fisikoa eta kirol-zientziak.
– Arratsaldeko ohiko txanda ezartzea (malgutasunez, agendetan zein jardunaldietan)
– Kontsultak, proba osagarriak edota espezialitate ezberdinetan programatutako kirurgiak ESIen artean banatzea, pazienteek aldez aurretik oniritzia emanez gero.
– Bloke kirurgikoen erabilera eta aprobetxamendua hobetzeko irizpideak aplikatzea.
2.3. Ospitaleratze kasuetan, zirkuitoa antolatzea pazienteari eta bere familiari egiteko dituzten gestio pertsonalak eta profesionalak tramitatzen laguntzeko.
2.4. Ospitaleko altak berrantolatzea, anbulantzia beharrezkoa denean, pazienteak zehatz-mehatz jakin dezan zein ordutan joan ahalko den etxera.
2.5. ESI-Emergentziak eta mobilizatzen dituen baliabide kontzertatu guztiak publifikatzeko plana.
2.6. ESI bakoitzean, Osasun Sailean eta Osakidetzako Zerbitzu Zentraletan dauden kontratu guztiei buruzko auditoria bat, zerbitzu batzuk publifikatzeko.
2.7. Zuzendariordetza bat sortzea Osakidetzan osasun arretan, ibilbideetan eta ikerketan generoaren ikuspegia txertatzeko.
2.8. ESI bakoitzak lan bat egingo du herritarrei, euren aniztasuna aintzat hartuta, arreta egokia emateko neurriak identifikatu eta garatzeko.
2.9. Osasun arreta bermatzea adinekoen egoitzetan eta mendekotasuna edota desgaitasuna duten pertsonen erresidentzietan eta etxebizitza tutelatuetan.
2.10. PADI programa hedatzea. 0-6 urteko tartea eta 65 urtetik gorakoak programan txertatzea. Zerbitzu zorroa zabaltzea errentaren arabera, gutxieneko soldatatik beherako errentei eta behar bereziak dituzten pertsonei estaldura integrala bermatuz.
2.11. Prestakuntza doakoa, iraunkorra eta egonkorra eskaintzea euskara ez dakiten osasun arloko profesionalei.
3.3. Lehentasunezkoa izango da Mahai Sektorialaren izaera berreskuratzea eta neurriak hartzea horretarako.
4.2. Koderik gabeko lanpostuak azaleratzea eta identifikatzea, bai eta dauden beharrak zehaztea ere. Koderik ez duten lanpostuak identifikatu eta gero, ESI bakoitzean erabaki eta adostuko da zenbat profesional behar diren kategoria guztietan. Gure helburua plantilla bakar batera joatea da. Gardentasuna bermatuko dugu.
4.3. Osasun arloko profesionalak Osakidetzari atxikitzeko kontratazio eredua aldatzea eta Lehen Arretan longitudinalitatea bermatzea.
– Lanpostu egonkorrak eta iraupen luzekoak.
– Arretari, prestakuntzari eta ikerketari dagozkien portzentajeak erregelamendu bidez zehaztuko dira.
– Garapen Profesionalerako ibilbide berri bat zehaztuko da kategoria guztietarako, azpimarra inplikazioan, lortu beharreko helburuetan eta prestakuntzan ipiniko duena.
4.4. Osasun profesionalentzat erakargarriak ez diren eremuetan, eskualdeetako ospitaleetan zein Lehen Arretan, soldata-pizgarriez gain, bestelako pizgarriak ere eskainiko dira (puntuazioa, kontziliazioa, malgutasuna ordutegietan eta lanaldietan…) langileen garapen profesionalerako.
4.5. EPEren eredua aldatzea. Besteak beste, azterketa bakar bat nahikoa izango da lan-bizitzan, eta emaitza hurrengo EPEetarako gordeko da. Baten batek azterketa berriz egin nahi badu emaitza hobetzeko, egin ahalko du. EPEen ebazpen-prozesuak hobetzea, batez ere azkarrago egiteko.
4.6. Espezialitate guztietako egoiliarren prestakuntzari buruzko eskumenak lortzeko lan egingo dugu, gure eredu propioa diseinatu eta gure osasun sistema publikoa indartu ahal izateko.
4.7. Prestakuntzaren gaineko eskumena berreskuratu bitartean, Gobernu espainolarekin negoziatzeko eta elkarlanerako eremu bat sortzeko konpromisoa dugu zenbait neurri sustatzeko, hala nola, prestakuntza espezializatuan sartzeko gutxieneko notak ezabatzea.
5.2. Osasun Mentalaren sarean, hiru herrialdeetan, profesionalen kontratazioak areagotuko dira psikologian, psikiatrian eta erizaintzan, herritarrek arreta egokia eta etengabea jaso dezaten.
5.3. Buruko gaixotasunekin lotzen den estigmaren aurkako borroka sustatzea.
DIAGNOSTIKOA
Gaur egun etxebizitzarekin dugun arazoa kontuan izanik, etxebizitza larrialdi baten aurrean aurkitzen garela adierazi genezake. Ingurura begiratu besterik ez dugu konturatzeko jendartean dauden arazoak etxebizitza duin bat eskuratzeko: diru sarrera baxuak dituztenak eta egoera zaurgarrietan aurkitzen diren asko etxebizitza mantendu ezinik dabiltza, edota alokairuak ordaindu ezinagatik kaleratuak izaten ari dira; pertsona gazteak emantzipatzeko dituzten egiturazko zailtasunak; familia askotan diru sarreren gehiegizko zati bat bideratzen da etxebizitza kostuei aurre egitera; hainbat eremutan segregazio sozioekonomikoa areagotzen ari da. Ez da harritzekoa, beraz, etxebizitza izatea une honetan kezka nagusietarikoa, nagusia ez bada.
Etxebizitza duin eta egoki baterako eskubidea Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren 25. artikuluan jasoa dago, beraz, eskubide hori egikaritzea betebehar bat da. Eta hemen, eskubide hori Etxebizitza Legean onartua dagoen arren, ez dago bermatua herritar orok etxebizitza duin eta egoki bat eskuragarri izatea, eta are gutxiago arrazoizko prezioan.
Etxebizitza eskuratzeko bide gisa alokairuaren aukerak garrantzia izugarri hartu du, eta gaur gaurkoz 130.688 alokairu etxebizitza daude Euskal Autonomia Erkidegoan. Era berean, alokairuen prezioak neurrigabe garestitu dira azken urteetan. Egoera hau bereziki larria da gazteentzat, abusuzko alokairu prezio altuek euren bizitza proiektuak guztiz baldintzatzen baitituzte. Era berean, putre funtsen presentzia EAEn areagotzen ari da azken aldian, eta honek gero eta pertsona gehiagori eragiten die.
Zer egin du Jaurlaritzak egoera honen aurrean?
Etxebizitza eraldaketa sozialerako ezinbesteko tresna da. Izan ere, etxebizitza politika zuzen eta eraldatzaile batek aurrean ditugun hainbat erronkei erantzun diezaioke: emantzipazio arazoari, zaintza krisiari, segregazio eta bazterketa sozialari… Gainera, jabetzatik harago alokairuan bizi ahal izateko helburua etxebizitza politikaren erdigunean kokatu behar da. Izan ere, bizitza proiektu osoa alokairuan egin ahal izateak aukera eraldatzaileak barnebiltzen baititu, besteak beste emantzipazioaren eta autonomiaren arloan, bizitza osorako hipotekatu behar izan gabe. Etxebizitza eskubidea negozio iturri bilakatu nahi izan badute ere, oinarrizko eskubide den heinean, kohesio soziala helburu izango duen etxebizitza politika egokiak egiteko beharrizana jartzen dugu erdigunean.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
1.1. Area tentsionatuak izendatzea, haien eremuetan neurri zehatzak hartzeko helburuarekin, etxebizitza-eskaria eta eskaintza orekatzeko.
1.2. Erreferentziazko prezio-indizeen sistema propio bat garatzea, 2025etik aurrera eremu tentsionatuetako alokairuen igoerak horren arabera mugatzeko.
1.3. Alokairuen prezioa kontrolatzeko mekanismo propioak garatzea.
2.1. Eraikitako etxebizitzen erosketa publikoaren bitartez -berehalako interbentzioa-.
2.2. Urbanizatua dagoen lurzorua aprobetxatuz, lurzoru berriaren okupazioa saihestuz.
2.3. Egoera txarrean dauden eraikinak erosi eta birgaitu edo berreraikiz.
4.1. Erreforma fiskal bat sustatzea, Foru Aldundiekin koordinatuta, erreferentziazko prezioen araberako alokairu eskuragarriak saritzeko eta garestiak zigortzeko, bereziki izendatutako eremu tentsionatuetan.
5.1. Denboraldiko alokairuak mugatzea, alokairu turistikoak barne, batez ere, arazo handiak sortu diren hiri eta auzoetan.
5.2. Gelakako alokairuaren fenomeno gero eta zabalduagoa kontrolatu, arautu eta mugatzea.
6.1. Babes publikoko 500 etxebizitza erosi urtean, lehentasunez erosteko eskubidea aplikatuz, prezio maximoa arautua dutela, lortutako etxeak Alokabideren bidez alokairu sozialean merkaturatuz.
6.2. Hirigintza-plangintzatik bermatu babes publikoko etxeen erdia gutxienez alokairu babesturako kalifikatzen dela.
7.1. Jenderik gabeko etxebizitzen erregistroa martxan jarriz.
7.2. Etxebizitza hutsa dagoenaren deklarazioa egiteko prozedura zehaztuz.
7.3. Etxe hutsen kanona aplikatzea, udalak teknikoki eta ekonomikoki lagunduz.
7.4. Erabiltzen ez diren etxebizitzak eta eraikinak mugiaraziz.
7.5. Bitartekaritza-programa erakargarriak eta bidezkoak indartuz.
7.6. Hala badagokio, eraikinen kalifikazioak aldatzeko aukera emanez, etxebizitza bihurtzeko.
8.1. Bigarren Aukerako Lege bat aurkeztuz, bankuko jardunbide egokien kodeak jasotzen dituen aukerak bilduko dituena: kapitalaren ordainketen eteteak, kitak edo alokairu soziala aurreikusten duten neurriak, ordainetan ematearekin batera.
8.2. Ematen diren etxegabetzeak saihesteko beharrezko protokoloak egokituz eta gauzatuz.
8.3. Atzeraeraginezko ordainezko ematea arautuz, hau da, zor osoa ordaintzetik askatuz bankuak hasitako prozedura baten ondorioz ohiko etxebizitza galdu dutenak.
8.4. Alokairuaren gain-garestitzearen ondorioz gerta daitezkeen etxegabetzeak saihesteko neurriak ezarriz.
8.5. Zor-pakete handien salerosketak saihestuz, fede oneko zordunen eskubideak murriztu ez daitezen.
9.1. Erabilera lagapeneko etxebizitza kooperatibo proiektuak sustatu eta diruz laguntzea.
9.2. Gazteentzako etxebizitza komunitarioak sortzea, baita belaunaldi arteko etxebizitza komunitarioak ere.
9.3. Etxebizitza hedatuen esperientziak gauzatu: etxebizitza eraikinen azpian edo kale horretan hutsik dauden lokalak birgaitzea eta espazio komunitario gisara erabiltzeko laguntza berezituak emanez.
9.4. Honelako proiektuak garatzeko aholkularitzarako bulego tekniko bat sortzea.
9.5. Ikasle egoitza publiko-komunitarioak sortzea, ikasleek alokairu pribatu ezegonkorrera jo behar ez dezaten.
10.1. Etxebizitza parkean trantsizio ekosozialerako aurrerapausoak emanez, horretarako, efizientzia energetikoa hobetuz.
10.2. Birgaitzea eta auzoen berroneratzea lehenetsiz, eraikuntza berrien sustapenen aurretik.
10.3. Birgaitze plan integralak garatzea, efizientzia energetikoa eta irisgarritasuna bermatzeko. Horretarako, diru-laguntza deialdiak indartu eta finantza tresna egokiak eskuragarri jarriko dira, birgaitze politika hauek hiri eta herrietako eremu zaharkituenetara heltzeko eta diru baliabide gutxien dituzten herritarrak bazterrean ez geratzea ahalbidetzeko. Irisgarritasun arazo larrien kasuan, interbentzioak ahalbidetzea.
11.1. 2006ko Lurzoru Legearen berrikuspen partziala egin: eraberritzea piztu eta operazio espekulatiboak zigortu asmoz, derrigorrezko lagapenak eta estandarrak berrikustea.
DIAGNOSTIKOA
Agerikoa da azken urteetan gazteek pairatzen dituzten arazoak areagotzen eta azkartzen ari direla. Emantzipatzeko arazoak, lan baldintza prekarioak, etxebizitza duin eta eskuragarrien falta, aisialdi eredu desfasatuak, ikasketen garestitzea, eta orohar, gazteria politika eraginkor eta ausarten falta. Honek guztiak gazteon eguneroko bizitzan eragiten du, bizitza proiektu independenteak eta jasangarriak garatzeko oztopo izanik.
Era berean, ondoeza edo gaizki izatea orokortu egin direla esan dezakegu. Etorkizunak esperantza baino beldurra ematen du eta eguneroko ziurgabeari aurre egiteko ezintasuna zabaldu da. Tresnak eta baliabideak (ekonomikoak, emozionalak edota bestelakoak) falta zaizkigu. Gauzak hala, osasun mentaleko arazoek, antsietateak zein depresioak nabarmen egin dute gora pertsona gazteen artean.
Egitate hau ordea, ezin dugu modu isolatuan ulertu, aipatu errealitatearen ondorio zuzen bezala baizik. Izan ere, politika neoliberalek eta betiko errezetek gazteok orain eta etorkizun prekariora kondenatzen gaituzte. Gure bizitzen gaineko erabakimena eta protagonismoa deuseztatzeaz gain, gure nahi eta beharrak alboratuz erabakitzen jarraitzen dute egun. Horren aurrean, premiazkoa da gazteon parte hartze eredu aktiboa sustatu eta neurri zehatzak hartzea, egoera errotik eraldatu eta epe ertain zein luzean aldaketak gerta daitezen.
Zentzu honetan, EH Bildutik apustu garbia egiten dugu: Euskal Herriko gazteon nahi eta beharrak erdigunean izanik, orain eta etorkizun duin bat bermatzeko beharrezkoak diren politika publikoak proposatu eta martxan jarri behar dira iraunkorki. Gazteon begirada modu integralean txertatuko dugu erabaki publikoak hartu eta politikak gauzatzeko unean, gazteon erabakitzeko gaitasuna handituz. Orain eta etorkizun duin baten aldeko borroka izango da gure jarduna.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
1.1. Etxebizitza komunitario eta kolaboratiboen esperientziak biderkatu, belaunaldi arteko etxebizitzen alde eginez.
1.2. Alokairu publikoa nabarmen sustatzea herri eta auzoetan.
1.3. Zuzkidura bizitokiak jabego publikoan sustatzea, 34 urtetik beherako pertsonentzat bizitokien herena erreserbatuz.
1.4. Etxebizitza hedatuak sustatzea, etxebizitza blokeetan edota kaleetan topaguneak sortuz.
1.5. Alokairu pribatuaren ezegonkortasunari aurre egiteko, prezioen igoerei muga jartzea.
2.1. Gazteak enpleguratzeko programa masibo bat sortuz.
2.2. Gazteen enplegua sustatzera bideratutako diru-laguntzen eta pizgarrien bidez, kalitatezko baldintzak eskainiko diren lanpostuak eta proiektuak soilik lagunduz, prekarietatea bultzatuko duten aukerak baztertuz.
2.3. Autonomo faltsuen penalizazio eta ikuskaritza gogortuz eta plataforma birtualen jarraipen zorrotza eginez.
2.4. Praktika lanaldiak duintzeko neurriak hartuz eta horiek berrikusiz.
3.1. Derrigorrezko hezkuntzaz haragoko ikasketak burutzen jarraitzeko beka sistemak indartuz.
3.2. Kudeaketa publiko komunitarioa izango duten ikasle egoitzak sortuz.
4.1. Erabaki politikoetan parte hartzeko adin muga 16 urtera jaitsiz.
5.1. Egungo eta etorkizuneko belaunaldien ongizaterako legea onartuz.
6.1. Gazteek euren autonomia garatzeko espazio propioak sortuz eta sustatuz.
6.2. Mendekotasuna sortzen duen eta arriskutsua den jokoa mugatzeko legedia bultzatuz.
6.5. Oporraldi jasangarriak eta Euskal Herrian igarotzeko proposamen bat martxan jarriz.
7.1. Txartel bakarra martxan jarri eta sustatuz.
7.2. Garraio publikoaren maiztasuna nabarmen handituz.
7.3. Beherapenen betierekotasuna mantenduz.
8.1. Artatze publiko eta egokia bermatuz, neurri berezituak pertsona gazteentzat.
8.2. Osasun Sistema Publikoan, Osasun Publikotik eta Lehen Arretatik lanketa komunitarioak eginez, gazteen eremuetara hurbilduta.
DIAGNOSTIKOA
Langabeziari buruzko datuek lan merkatuaren eta langileen bizi baldintzen adierazle zorrotza izateari utzi zioten aspaldian. Gaur egun Jaurlaritzak balorazio autokonplazienteak egiten ditu enpleguaren datu kuantitatiboei buruz, baina datu estatistiko horiek benetako egoeraren zati bat bakarrik erakusten dute, eta kronifikatzen ari den prekarietatea ikusezin bihurtzen laguntzen dute. Horrek, gainera, eragin zuzena du lan istripuen tasa kezkagarri eta onartezinean, prekarietatearen eta indarrean dugun laneko osasun eta segurtasun ereduaren ondorio dramatikoenean.
Gaur egun enplegu askok ez dituzte bizitza duina garatzeko behar besteko diru-sarrerak bermatzen, eta arazoa larriagotu egiten da bizitzaren garestitzea areagotzen ari den egungo testuinguruan.
Hori dela eta, ekimen publikoaren helburu nagusiak kalitatezko enplegua sustatzea izan behar du, lan baldintza justuetan oinarrituko dena, inor baztertu eta diskriminatuko ez duena, aberastasunaren banaketa zuzen eta bidezkoa ahalbidetuko duena, ingurumen inpaktua murriztuko duena eta trantsizio ekologikoaren bidean jarriko dena, gizonen eta emakumeen artean enplegua eta bizitza sostengatzeko lanak era justuan banatzea sustatuko duena.
Alde horretatik, politika publikoen bitartez, ezinbestekoa da urratsak egitea beste eredu sozioekonomiko baterantz, kooperazio kolektiboan oinarrituko den eta kapitalari izaera instrumentala aitortuko dion ekonomia baterantz. Ekonomia horren helburuak gizartearen bizi baldintzak hobetzea eta komunitatearen beharrak modu jasangarrian asetzea izango dira.
Ezin dezakegu ahaztu enpleguaren mundua aldaketa sakon batean murgilduta dagoela robotikaren, adimen artifizialaren eta digitalizazioaren bitartez. Aldaketa horren gaineko kontrola nahitaezkoa da sektore popularren aldeko trantsizio ordenatu bat egin ahal izateko. Trantsizio horrek orain arte erabilitako estrategietatik urrun egon behar du; izan ere, estrategia horiek aurrerapen teknologikoak kapitalismo neoliberal basatiaren mesedetan erabiltzea ahalbidetu dute prekarietatea areagotzeko, etekinak gutxi batzuek pilatu bitartean.
Hori guztia egiteko Lan Harremanetarako eta Babes Sozialerako Euskal Esparruaren aldeko Itun bat behar dugu, gure errealitate sozioekonomikoa aintzat hartuta, etorkizuneko erronkek eskatzen dituzten erabakiak hemen hartu ahal izateko.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
2.1 Negoziazio kolektiboaren euskal esparrua defendatu eta bermatzea kanpoko esku-hartzerik gabe eta Estatuko hitzarmenak aplikatzea saihestuz.
2.2 Negoziazio kolektiboaren euskal esparruaren jarduteko eremua zabaltzea gaur hortik kanpo dauden hainbat gai txertatuz.
3.1 Sindikatuen eta enpresa-erakundeen arteko EAEko Lanbidearteko Akordioaren sinadura sustatu eta irmotasunez bultzatzea, gure errealitate sozioekonomikoa kontuan hartuta lanbidearteko gutxieneko soldata ezartzeko.
3.2 Diru publikoarekin sustatutako kontratazioetan 1.400 euroko gutxieneko soldata.
3.3 Eskumena exijitzea gutxieneko soldataren erregulazioa EAEn erabaki ahal izateko.
4.1 Neurri hori martxan jartzea eta orokortzea eremu publikoan zein pribatuan, negoziazio kolektiboan akordioak sustatuz, kontratazio publikoan ezarriz eta sektore estrategikoetan plan-pilotuak diruz lagunduz.
6.1 Bere izaera publikoa indartzea erakunde autonomo gisa eta pribatizatzeko saiakerak galaraztea.
6.2 Plantilla egoki prestatzea eta dimentsionatzea, Europako herri garatuenen antzerako ratioekin.
6.3 Irabazi-asmoa duten enplegu agentzia pribatuen azpikontratazioa baztertzea.
6.4 Kooperatibak Lanbideren Administrazio Kontseiluan sartzea eta bertan ahots propioa edukitzea.
6.5 Administrazio-egoera irregularrean dauden migratzaileei enplegurako prestakuntza jasotzeko aukera bermatzea.
6.6 Enplegurako prestakuntza norberak aukeratzen duen hizkuntza ofizialean ematen dela bermatzea.
8.1 Soldaten auditoria bat egitea sektore maskulinizatuen eta feminizatuen hitzarmen kolektiboak alderatzeko. Auditoria horren emaitzak soldata arrakala gainditzeko estrategian txertatuko dira.
8.2 Egun indarrean dagoen kontziliaziorako prestazioen sistemaren berrikuspen kritikoa, zaintza lanak emakumeen, gizonen eta sistema publikoaren beraren artean modu bidezkoan banatzeko.
8.3 Kontratu partzialak lanaldi osokoak bihurtzea sustatzeko laguntzak.
8.4 Emakumeak industria arloan sartzeko estrategia planifikatua.
8.5 Sektore feminizatuetako zerbitzuen azpikontratazio publikoan gizarte klausulak txertatzea, administrazio publikoek zuzenean kudeatzen dituzten balio bereko jarduerekin homologatu daitezkeen lan baldintzak bermatzeko.
15.1 Lanbide erreferente publiko bilakatzea etxeko langileen kontratazioan eta euren enpleguaren kudeaketan.
15.2 Lan Ikuskaritzari eskatzea etxeko langileen eskubideak errespetatzen direla kontrolatzeko mekanismoak antola ditzala.
15.3 Lanaren ondoriozko gaixotasun eta lesioengatiko bajen izaera profesionala osasun zerbitzu publikoan aitortzea.
15.4 Negoziazio kolektiborako eskubidea sustatzea sektorean, lan baldintzak modu adostuan arautuko dituen hitzarmen kolektibo bat onartu ahal izateko.
DIAGNOSTIKOA
Gizarte Zerbitzuei buruzko 12/2008 Legearen onarpenetik 15 urte pasa direnean EAEko Gizarte Zerbitzuen Sistemaren inguruko diagnostikoa ezin da etsigarriagoa izan.
Gizarte Zerbitzuen Legeak aurreikusten zuen Gizarte Zerbitzuen Sistema bat izatearen helburua ez betetzeaz gain, lurraldeen arteko eta lurraldeen barruko desorekak eta desberdintasunak, eta, ondorioz, pertsonen artekoak, murriztu beharrean, areagotu egin dira azken hamarkadan. Jaurlaritzak aspaldi egin zion uko legeak ematen dizkion eskumenei eta, hala, lurralde historiko eta udalerri bakoitzak ematen dituen zaintza erantzunak oso desberdinak dira, baita zenbait kasutan, kontraesankorrak ere (adibidez, ardura publikoko egoitza arretak Araban Gipuzkoakoak duenaren estalduraren erdia du). Ondorioz, Gizarte Zerbitzuetarako onartua dugun eskubideari dagokionean, ez da aukera berdintasunaren printzipioa betetzen, eta, beraz, herritarrak beren eskubideetan bizitokiaren arabera diskriminatzen dituen Gizarte Zerbitzuen Sistema bat da EAEkoa.
Bestalde, pribatizazio politikek azken hamarkada luzean hedatzen ari den Gizarte Zerbitzuen Sistema zeharkatu dute. Datuak oso argigarriak dira zentzu honetan: adikoentzako egoitza-zentroen kasuan, adibidez, azken hamarkadetan 280 zentro ireki dira, horietatik 80 bakarrik titulartasun publikokoak. Pribatizazioan oinarritu da Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren hedapena.
Gainera, azken urte hauetan, zaintza-lanen delegazioari emandako erantzun instituzionala merkantilizazio formula muturrekoa izan da: “zerbitzu txekea”. Sare publikoaren estalduraren murriztearen ondorioz, gero eta gehiago dira (bereziki Araba eta Bizkaian) zaintza eta arreta bila Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemara jo eta erantzun moduan “zerbitzu txeke” bat jasotzen duten pertsonen kopurua.
Bestetik, kontrakoa adierazten bada ere, Mediterraneoko herrialdeetan gertatzen den bezala, gure erregimenak familia jartzen du zaintza arduraren erdigunean oraindik ere. Apenas garatu dira azken urte hauetan zaintza egitura publikoak, zaintza beharren erantzun publikoa murriztu egin da eta itxaron zerrendak handitu (EAEn geroz eta gehiago dira onartua duten zerbitzu baten zain hiltzen direnen kopurua). Errealitatea da pertsonek/familiek “ahal duten moduan” moldatu behar direla zaintza beharrak dituztenean eta zerbitzu pribatuetara jo behar izaten dutela (ahal dutenek). Zaintzak ko-ordaintzen diren zerbitzu publiko bakarrak dira eta errenta nahikoa dutenek bakarrik bermatu ditzakete beharrezkoak dituzten zaintzak, koste ekonomiko haundiarekin gainera. Zaintzak desberdintasun sozialen eta genero-desberdintasunen iturri bilakatu dira bide honetatik, eta, egoera horretan, milaka emakumek, familien barruan edo etxeko enpleguaren bidez, zaintza-lanak modu ikusezin eta eraginkorrean dituzte. Ondorioz, zaintzek askotariko ondorioak dituzte zaintza horiek egiten dituztenen oraingo eta etorkizuneko bizitzetan: orainaldian bere burua zaintzea sakrifikatzetik hasi, eta ordaindu gabeko lan bat egiteagatik etorkizuneko zigor eta mendekotasun ekonomikora arte.
Gainera, zaintza lanen merkantilizazioa milaka emakumeren lan-prekarietate izugarriaren kontura sostengatzen ari da ekonomikoki eta sozialki. Zaintza beharrak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan ebazten ari dira milaka emakumeren (erdi) esplotazioaren bitartez, erakundeetan edo etxeetan. Zaintza-lanak balio publikoa dira; gaur egun, ordea, lan horiek egiteak dakartzan ondorioak norbanakoak dira, eta ez dugu onartu behar horrela izaten jarraitzea.
Aparteko aipamen berezia merezi dute egoeraren diagnosia egiterakoan adinekoentzako egoitza-zentroek. Momentu honetan, eta Covid-aren krisian egoitza horietan utzitako bizipen gordinak eta gero, EAEn ez dago adinekoentzako egoitza-arretarako eredu berritu bat. 20 urte baino gehiago dituen araudi bat eguneratzeari ekin zitzaion 2019an, baina eguneraketa hori ez da oraindik burutu. Covid-aren krisiak egoitza hauetan sortutako ondorio tragikoak ere ez dira nahikoa izan hobeto zainduko duen eredu baterako trantsizioa egiteko, ezta espazio sozio-sanitarioari nolabaiteko bultzada bat emateko.
Argi dago, Gizarte Zerbitzuetako Euskal Sistema eta, oro har, ohiko zaintza sistemak gainbeheratu egin dira, eta erakunde publikoek ez dute beharrezko erantzunik ematen. Horren ondorioz, egungo zaintzak eskasak, desegokiak eta prekarioak dira, eta ez dira libreki aukeratuak. Horrela, Gizarte Zerbitzuen Legea onartu zenetik 15 urte pasa direnean, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako herritarrek lege horretan aurreikusitako zaintzarako eskubide unibertsala erakundetzeko bide graduala erabateko porrota izan da.
Testuinguru honetan, zaintza lanak kolektibizatu eta duintzea aurrera begira dugun erronka nagusienetako bat da. Zaintzen antolaketa gaur egun ezagutzen dugun moduan ez da jasangarria. Biztanleriaren zahartzearen ondoriozko desoreka demografikoak zaintza lanak areagotu ditu, eta are gehiago areagotuko ditu etorkizunean. Zaintzaren krisi sakon batean murgildurik gauden honetan, eta Mugimendu Feministak Zaintza Sistema Publiko Komunitario bat eraikitzeko bidean erakunde publikoak interpelatu dituen honetan, zaintza beharrezkoa den ondasun unibertsal bezala onartu, zaintza lanak familia eremutik atera eta zaintzen duten erakundetzeak sortzea da herri bezala dugun premia handienetako bat. Horretan, ezinbesteko izango da Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren eraldaketa sakona.
Horregatik guztiagatik, jauzi bat egitea beharrezko ikusten du EH Bilduk, batetik, Zaintza Duin eta Unibertsalen Sistema Publikoaren erakundetze berri bat egituratzeko helburuarekin, bestetik, gizarte zerbitzuen eraldaketa sakon bat sustatzeko eta, azkenik, zaintzak baloratu, aitortu eta konpentsatzeko.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Lau urteko helburu nagusia zaintza duin eta unibertsaletarako eskubidea bermatuko duen erakundetze berri bat abian jartzea izango da.
Euskal Herriko Mugimendu Feministak egindako interpelazioari erantzunez, herri bezala zaintzen krisi anizkoitzari heltzeko sortuko den organo intersektorialean, Zaintza Sistema Publiko Komunitarioari buruzko Herri Ituneko Mahaian, Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemari dagozkion hausnarketa eta erabakiak hartzeko mahi berezitua eratuko da. Mugimendu feminista, aditu, eta antolatutako gizarte zibilarekin -sindikatu, erabiltzaile eta senitartekoen elkarte, arloko eragile, etab.- zaintzen antolaketaren inguruko eztabaida eta proposamenak lantzeko elkarrizketa eta elkarlanerako espazioa izango da.
2008ko Gizarte Zerbitzuen Legea ordezkatzera etorriko dena; zaintza eta babeserako eskubidea berdintasunean bermatuko duen Gizarte Zerbitzuen Sistemaren Erakundetze berri bat zehaztuko duena. Sistemarako sarbidea ez da mendekotasun-egoera iraunkorretara mugatuko eta zaintzak aukeratzeko askatasuna dimentsio guztietan ematen dela bermatu beharko du.
4.1. Prestazio ekonomikoen eta zerbitzuen zorro berri bat, autonomia pertsonalaren promozioa, bizitza independenterako babesak, harreman-integrazioa eta zaintzen komunitarizazioa barne hartzen dituena.
4.2. Gizarte Zerbitzuen zerbitzu eta prestazio ekonomikoen zorro berrirako sarbidea aurreikusi bezala ematen dela bermatuko da, horietarako sarbidea eskubide subjektibo bezala aitortuz eta zerbitzu horiek emateko betebeharra prestazio ekonomiko batengatik ordezkatzea eragotziz.
Diseinu material berriak, langile-eskakizun berriak eta handiagoak, eta antolaketa- eta kudeaketa formula berriak. Hori guztia desgaitasuna eta/edo mendekotasuna duten pertsonen bizi-proiektuei jarraipena ematera bideratua.
6.1. Adinekoentzako egoitza-zentroen dekretu berria, arloko sindikatu, eragile eta antolatutako senitartekoen elkarteekin landua.
6.2. Ratioak ezartzeko formula berriaren ezarpena, zentroetako erabiltzaileei, gutxienez, bi orduko arreta zuzena bermatuz eta ekipo sozio-sanitarioak indartuz.
6.3. Adinekoentzako 300 egoitza-zentro baino gehiago fisikoki egokitzeko premiazko inbertsio erakunde arteko plana: banakako gelen kopurua handitzea, banaketa modularra eta, aldi berean, plaza berriak irekiz sarearen estaldura mantentzea bermatzea.
6.4. Euskal administrazioek, gomendioak, neurriak eta jarduteko arauak ez betetzearen ondorioz erabiltzaileen zaintza arriskuan jarriz gero, titulartasun pribatuko zentroetan esku-hartzeko duten eskumena erabiltzea.
Hartzaile berriak jasotzea, prestazio eta modalitate gehiago, intentsitate handiagoa eta prezio publikoen murrizketa helburu izanik.
Erabiltzaileen parte hartze ekonomikoa murriztea zerbitzuen finantzaketan eta doakotasunerako prozesu graduala.
9.1. Kudeaketa publiko zuzenari lotutako zerbitzuen kopurua handitzea
9.2. Gizarte Zerbitzuen Euskal Sisteman Itun Sozialaren Araubidea eta Hitzarmenak arautzen dituen 168/2023 Dekretua aldatzea, horretatik irabazi asmoa erabat desagerrarazteko.
9.3. Merkatu erreserbak gauzatu eta zaintza zerbitzuen kontratazioan klausula sozialak txertatzea.
9.4. Zaintzak baloratzea, aitortzea eta konpentsatzea eta arloko lan baldintzak duintzera bideratutako neurri zehatzak.
10.1. Erakunde arteko funts bat sortu lan baldintzak hobetzeko.
10.2. Administrazioak kontratatu, itundu eta hitzartutako gizarte zerbitzuetan lan eta soldata baldintza duinak ezarri eta klausula sozial eta laboralak txertatzea.
10.3. Zaintzaren sektoreko langileen lan baldintzak gorantz parekatuko dituen EAE mailako hitzarmen kolektibo bat onar dadin sustatzea.
10.4. Lan sektore maskulinizatuetan baino soldata-igoera handiagoak bermatzea.
Kooperatibizazio prozesuak laguntzea.
10.5. Sentsibilizazio, arreta, orientazio, prestakuntza eta laguntza programak eta baliabide publikoak eta komunitarioak etxeko langileen elkarteei eta zaintzaile profesionalei eskaintzea, bai eta sektore informaleko/familiarreko zaintzaileei laguntza programak ere.
DIAGNOSTIKOA
Zahartze demografikoa eztabaida publikoaren erdigunean jarri da azken urteotan. Bizitza luzearen demokratizazioan izandako arrakastak eta ugalkortasun-tasen murrizketak, neurri handi batean lan- eta bizitegi-prekarietatearekin lotuta, gure populazio-piramidearen egitura eraldatu dute. Irakurketa apokaliptikoetatik eta emakumeak ‘arazoaren’ errudun egiten dituzten eta beren gorputzak eta bizitzak erabili nahi dituzten erantzun natalistetatik urrun, EH Bildun uste dugu ugalketa-iraultza honek gure herriak aurre egin beharreko erronka batzuen aurrean jartzen gaituela, eta erronka horiek harreman handiagoa dutela ondo bizitzearekin jaiotza-tasekin baino.
Jaurlaritzak familiei laguntzeko bultzatutako erakunde arteko planek eta itunek porrot egin dute, nabarmen. Europako testuinguruan familia-politikak gero eta garrantzia haundiagoa izaten ari badira ere, EAEkoek ageriko defizitak dituzte. Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan arlo horretako gastu publikoa ez da ia iristen gure inguruneko herrialdeek arlo horretako politiketan eta haien Barne Produktu Gordinari dagokionez egiten duten batez besteko gastuaren heren batera. Azken hiru-lau urtetan familia politikei dagokienean aurrerapauso epelen bat eman bada ere, finantzaketa nahikorik ez izateak eta familietan benetako eragina izango duen neurri garrantzitsurik ez egoteak ezaugarritu ditu EAEko familia politikak. Hala, gure herriko gizarte-babeseko sistema zerbaitetan nabarmentzen bada, familiak babesteko politiken multzoaren orientazio ahul eta desegokian da. Gainera, familiei bideratutako prestazio multzoari bisio sozioekonomikoa falta zaie eta, ondorioz, genero desberdintasunak areagotu eta pertsona zaurgarrienak kanpo uzten dituzte, besteak beste, ordainketa moduagatik.
Azken pobrezia datuek agerian utzi dituzte familiak babesteko politiken ahultasuna: haur pobreziak gora egin du, pobrezia seme-alabak dituzten familietan metatzen da, oinordetzan jasotzen da pobrezia gurean eta haurrak izatea pobrezia arriskurako faktorea da EAEn.
Horrela, familiei -emakumeei- areagotu egin zaie zaintza-lana, kasu batzuetan muga eutsiezinetaraino, inolako laguntza-neurririk gabe.
Ugalkortasun-tasa handitzea behartu nahi duten natalismo-politikek, ‘arazoari’ irtenbidea eman beharrean, mendekotasun-tasa handitzea eragingo dute, eta, ondorioz, zaintza-premia handiagoa izango da. Gure ongizate erregimena ahula denez, familiarizazioa -lan-merkatua uztea- sendotzeko arrisku larria dago, hau da, ongizatea lortzeko emakumeek gizonekiko duten mendekotasuna betikotzea.
EH Bilduren ustez, aurrean dugun erronkak eraldaketa sozial sakona eskatzen du. Gure politika publikoak berdiseinatu behar dira, ugalketari eta hazkuntzari buruzko erabakiak eta aukerak benetan askeak izan daitezen beharrezkoak diren baldintza sozial eta ekonomikoak bermatzeko. Era berean, emakumeei ugalketaren erantzukizun bakarra ezartzen dien indarkeria sinbolikotik aske.
Ildo horretatik, eta, zehazki, familia politikei dagokienean, gizarte-politiken arloko beste ikusmolde edo paradigma bat nagusitu behar da, inbertsio sozialarena, alegia.
Europako beste herri batzuetako arrakasta esperientziak jarraituz, prestazio ekonomikoek haur-pobreziaren murrizketan eta, oro har, seme-alaben hazkuntza-kostuen konpentsazioan duten garrantzia aitortu eta horiek familia politiken diseinuaren abiapuntutzat hartu behar dira. Hori dela eta, prestazio horiek hedatzera eta normalizatzera bideratuko diren neurriak ezinbestekoak gertatzen dira. Horretarako, osorik diseinatu behar dira berriro EAEko familiek gaur egun jasotzen dituzten zuzeneko laguntzak, horiek ordaintzeko moduak, diru-sarrerak bermatzeko prestazioak eta kenkari fiskalak. Prestazioak gero eta anitzagoak diren familiak zein zaurgarriak diren familiak sendo babestu, familiak osatzen dituzten kide bakoitzaren ongi bizitzeko aukerak bermatu eta berdintasun logika batean kokatzea litzake helburu nagusia.
Horrekin batera, unibertsaltasun progresiboa ere funtsezkoa gertatzen da, ulerturik haur-pobreziari aurre egiteko arrakasta gehien izan duten estrategiak haur guztien ongizatea hobetzera zuzendutako politiketan oinarritutakoak direla.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Sistema berriak hazkuntzan lagundu, zerga-kenkariak hobeto integratzeko aukerak aztertu, errentarik baxuenak dituzten etxeek zerga onurak eskuratzeko dituzten ezberdinkeriak murriztu, zerga-kenkari itzulgarri unibertsala bermatu, laguntza fokalizatuak indartu eta genero ikuspegia eta haur eta nerabeen interes gorena bere diseinuan barneratuko ditu. Besteak beste, seme-alaba bakoitzak, gutxienez 18 urte bete bitartean, hilero jasoko duen hazkuntzagatiko 200 euroko prestazio unibertsal bat jarriko da martxan sistema berrian.
2.1. Diseinuan elementu hauek hartuko dira kontuan: unibertsaltasuna, titulartasuna, zenbatekoa eta ordaintzeko modua.
2.2. Laguntzak eskatzen diren unean ordainduko dira.
Familia-aniztasuna aitortzeko oinarrizko printzipioarekin bat etorriz, guraso bakarreko familien interesak, feminismoa, gizarte-bazterkeriaren eta pobreziaren aurkako borroka eta haurren eskubideak defendatzen dituzten erakunde eta elkarteen partaidetzara irekitako lan-prozesu baten bitartez egingo da.
8.1. Lehentasuna prestazioak eta enplegua sustatzeko politikak eskuratzeko.
DIAGNOSTIKOA
Ziurgabetasuna areagotu eta bizitzaren garestitzea herritarren kezka nagusi bilakatu da. Herritarrek bere egunerokoan pairatu dute elikagaien garestitzea, etenik ez duen etxebizitzaren garestitzea edo energiaren garestitzea. Oro har, bizitza duin bat izateko oinarrizko premiak direnak izugarri garestitu dira, eros-ahalmena galdu dute herritarrek eta, horrekin, areagotu egin dira lehenagotik nabarmenak ziren prekarietate, zaurgarritze eta pobretze joerak. Bereziki kaltetuak izan dira honetan guztian emakumeak.
Bizitzeko beharrezkoak diren baliabideak eskuratzeko ziurgabetasunarekin batera hedatzen ari dira prekarietatea eta zaurgarritasuna. Honek guztiak hautatutako bizi-proiektuari ekiteko ezintasuna ekartzen du, eta baita ustekabeko egoerei aurre egiteko zailtasuna edota ezintasuna ere, egunean-egunean bizitzera behartuz inolako aurrera begirako proiekziorik eta erreserbarik gabe. Inoiz ez da gurean hainbeste jende egon bere etorkizuna ezin aurreikusi dezakeena.
Tamaina honetako egoeren aurrean erreakzionatzeko gaitasunik ez dagoenean edo erabaki politikoak hartzen ez direnean, erraz prekarizatzen dira bizitzak. Eta horren adierazle dira azken pobrezia datuak. INEren arabera, % 9raino igo da EAEn gabezia material eta sozial larriak dituzten herritarren ehunekoa; herritarren % 9,3ak hilaren bukaerara zailtasun handiekin iristen zela adierazi zuen 2023an, eta % 37,1ak ezustekoei aurre egiteko gaitasunik ez zuela.
Bizi-baldintza duinak izan eta erosahalmena ziurtatzeko zerbitzu publikoetarako sarbidea eta prestazioak jasotzeko eskubidea bermatuak izatea erabakigarria den arren, ez da bide horretan kokatu politika instituzionaletik eman den erantzuna. Eros-ahalmena galdu dute herritarrek, diru sarrerak, soldatak zein pentsioak izan, eta ez da horren inguruko apenas neurrik hartu. Zerbitzu publikoetan ez da behar bezala inbertitu, eta publiko-pribatu elkarlanaren izenean pribatizazio prozesuak ez du etenik. Eta gizarte babesera bideratutako prestazioei dagokienean, helburua egoera eramangarria egitea izan arren, gutxi dira eta gaizki antolatuta daude eta, gainera, pobrezia murriztera bideratutako inbertsioa mugatu egin da -Diru Sarrerak Bermatzeko Errentaren erreforma horren adibide nagusia da-.
Horrela, prekarizazio eta pobretze prozesua azkartzen duen krisi bat bilakatu da bizitzaren garestitzea. Politika publiko horiek, gainera, larriki areagotzen dute babes erregimenaren familiarizazioa eta, ondorioz, handitu egiten dute gizonek emakumeekiko duten nagusitasuna.
Gizarte babeserako politiketan eraldaketa ezinbestekoa bilakatzen da horrenbestez, bizitzen ari garen egoera irauli eta bizitza duinak, autonomia materiala eta erabateko integrazioa bermatzeko. Zentzu honetan, batetik, enpleguak erabateko ongizatearen berme izateari utzi badio, pertsonen babesak ezin du horren inguruan aritu. Bestetik, “Aukera Berdintasunean” oinarritutako justizia sozialaren teoriaren aurrean, “Posizio Berdintasunean” oinarritutako justizia sozialaren teoriara igaro behar dugu. Eta, azkenik, gizartean pertsonen erabateko integrazioak izaera dimentsioaniztuna duenez eta ez denez alderdi ekonomikora mugatzen, gizarte lanak zentralitate berria lortu behar du, integraziorako ezinbesteko baldintzak diren herritartasun politikoa (eskubideak eta parte hartze politikoa), herritartasun soziala (hezkuntza, etxebizitza, gizarte zerbitzuak eta osasuna) eta gizarte harremanak erabat eskuratzeko.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Posizioen Berdintasuna
1.1 Banakotasunaren, unibertsaltasunaren, nahikotasunaren, inbertsio sozialaren eta baldintzazkotasunik ezaren printzipioetan oinarrituta
2.1. Gizarte Larrialdietarako Laguntzetan eman daitezkeen diru-kantitateak handitu eta gutxieneko zenbatekoak ezartzea, bizitzaren garestitzearekin bat etor daitezen.
2.2. Gizarte Larrialdietarako Laguntzak jasotzeko baldintzak malgutzea.
2.3. Gizarte Larrialdietarako Laguntzak jasotzeko gehienezko diru sarreren langa igotzea.
Integrazio politikoa, soziala eta harremanetakoa
4.1. Biztanle bakoitzeko gizarte langileen kopurua handitzea; gizarte langile bat 1.700 biztanleko.
4.2. Oinarrizko Gizarte Zerbitzuen gizarte langileen plantilla handitzeko laguntza ildoa.
4.3. Gizarte Zerbitzuetako profesionalei zuzendutako etengabeko prestakuntza.
DIAGNOSTIKOA
Gizarte-babeseko sistemaren funtsezko zutabeetako bat, zalantzarik gabe, pentsio-sistema da. Pentsioak estu-estu lotuta daude gaixotasunaren, desgaitasunaren, alarguntzaren eta erretiroaren kasuetan izango ditugun bizi-kalitatearekin eta baldintzekin. Horregatik, gure hautua, bizi-baldintza duinak bermatuko dituen gizarte-segurantzako sistema publiko indartsu baten aldekoa da. Eta hori, gaur egun, ez dago bermatuta. Inolaz ere.
Krisi ezberdinen testuinguruan, pentsio publikoak jomugan egon dira, erreforma eta murrizketa gogorrak jasan dituzten pentsio-sistema publikoak higatzeko helburuarekin. Pentsioen sistema publikoaren jasangarritasunaren izenean, beldurra eta ziurgabetasuna zabaldu dituzte murrizketak saihestezinak direla konbentzitzeko.
Erreforma horiek ondorio larriak izan dituzte euskal pentsiodunen bizi-baldintzetan, batez ere emakume pentsiodunenean. Pentsioen arrakala handia da emakumeen eta gizonen artean, soldata-arrakala baino askoz handiagoa. Hainbat hamarkadatan errekonozimendu ekonomiko, sozial eta politikorik gabe bizitzari eutsi ondoren, emakumeak dira pentsio txikienak pairatzen dituztenak eta, beraz, haien bizi-baldintzen prekarietate handiena pairatzen dutenak.
DSBE Diru Sarrerak Bermatzeko Errentaren osagarria jasotzen duten pentsiodunen artean, hirutik bi emakumeak dira. Beraz, pentsioen eztabaidaren erdigunean kokatu behar da emakume horien bizitzari eusteari, aitorpenari, ordainari eta konpentsazioari ematen diogun garrantzia.
Egungo sistemaren gabeziek eta erreformei aurre egiteko beharrak pentsiodunen euskal mugimendu bat aktibatu dute, erabakitasunez eta etengabe antolatua, gaia agenda politikoan indarrez sartzea lortu duten mobilizazioen protagonista direnak.
Aldarrikapen hauekin bat eginez, premiazkoa da kalean adierazitako eskaerak politikoki antolatzea eta pentsioen inguruan neurri ausartak hartzea, pentsiodunen mugimenduaren eta gehiengo sozial eta sindikalarekin batera. Alde horretatik, ezinbestekoa da pentsio-sistemaren iraunkortasunean arreta berezia jartzen duen eztabaida gainditzea eta bizitzaren iraunkortasuna eztabaidaren muinera ekartzea.
Beraz, urratsak egin behar ditugu bizitza duinak bermatuko dituen pentsioen euskal sistema lortzeko bidean aurrera egiteko. Bien bitartean, lehentasunezkoa da gaur egun Gizarte Segurantzaren kudeaketa ekonomikoa eskuratzeko dagokigun eskumena betetzea, bai eta, Europako Gutun Sozialak markatutako bidetik, jada gure esku dauden baliabide eta tresnak erabiliz egungo pentsioak duintzeko behar diren konpromisoak hartzea eta garatzea ere.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Gizarte-eredu berri baten oinarriak sendo eraiki nahi baditugu, bidezkoa da atzera begiratzea eta, neurri batean bada ere, egoera estrukturalki bidegabea jasan duten emakumeen -pentsiodunak eta ez-pentsiodunak- zaintza-lana aitortzea eta konpentsatzea, betiere 1.080ko gutxieneko pentsioaren helburuarekin.
4.1. Estatuak Gizarte Segurantzaren araubide ekonomikoaren kudeaketaren transferentzia behingoz betetzeko beharrezkoak diren neurriak betearaztea.
4.2. Pentsio-sistema bidezkoa eta bideragarria eraikitzeko, kotizazioei, erretiro-adinari eta -baldintzei, prestazioei, gutxieneko pentsioei, pentsio-motei eta abarri buruzko erabakiak euskal erakundeen esku egon behar dutela aldarrikatzea.
4.3. Pentsioen euskal sistema publiko iraunkor eta koherente baten eraikuntza, belaunaldien arteko elkartasunean oinarritua, lan-harremanen eta gizarte-babesaren euskal esparru batean integratu behar da, kalitatezko enplegua eta enpleguaren eta zaintza-lanen bidezko banaketa emakumeen eta gizonen artean bultzatuko dituena.
SARRERA
Munduko Meteorologia Erakundearen babespean, urte oro argitaratzen da “The State of The Climate” (klimaren egoera) txostena. Azken aleak, 2023ko urrian argitaratua, klima larrialdiaren egoerari buruzko kezka areagotzen du, hainbat erakunde zientifikoen ildoa jarraituz. Egileen arabera, klimari dagokionez orain arte esploratu gabeko eremu batean gaude eta beldur dira. Zientzialariek etengabe ohartarazi dute muturreko baldintza klimatikoek markatutako etorkizun bati buruz, giza jardueren berotegi efektuzko gas kaltegarrien isurien ondorioz. Beraien esanetan, denbora amaitu da eta iragarpen horien agerpena ikusten ari gara, eta aldaketa klimatikoak eragindako sufrimenduzko eszena larriak dagoeneko gertatzen ari dira. Laster, Parisko Akordioaren helburuen porrotaren lekuko izan gaitezke, baina berotze globalaren hamarren bakoitza saihestearen garrantzia sekulakoa da.
Hil ala bizikoa izan arren, klima larrialdia ez da aurrean dugun funtsezko erronka ekologiko bakarra. Planeta mailako bederatzi muga ekologikoetatik seietan gainditua dago planetaren karga ahalmena, izan CO2 isuriak, biodibertsitatearen galera, kutsatzaile berrien agerpena, ur gezaren zikloa eta abar. Hau da, termino ekologikoetan, krisi ekologiko orokortuaren garaian gaude eta, egoera iraultzeko, eraldaketa sakonak abiatu behar ditugu gure sistema sozial eta produktibo osoan.
Euskaldunon bataz besteko aztarna ekologikoak aspaldi gainditu zuen ere planetaren karga kapazitatea. Erabiltzen ditugun material eta energiaren ikuspuntutik, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako jarduera sozial eta ekonomikoaren azterketak hainbat kontu uzten ditu agerian. Gure jarduera, gehien bat kanpotik datorren lehengaiak energia berriztaezin askorekin eraldatu eta merkaturatzean datza, bidean isuri kaltegarri eta hondakin asko sortuz. Munduko biztanle guztiek gure baliabide material ete energetikoaren kontsumoa izango balute, ia hiru planeta beharko genituzke eta, noski, bakarra daukagu. Kontsumo maila jasangaitz honek oinarrizko bi injustizia ditu. Alde batetik, ipar hego arrakala, zeinaren bitartez ipar globalean hegoaldeko herrialdeetan kontsumitzen ez dutena kontsumitzen dugun. Bestalde, belaunaldien arteko arrakala, zeinaren bitartez egungo belaunaldiek ondorengoei dagozkien baliabideak xahutzen ari garen, beraien bizi baldintzak. Genero edo klase arrakalek ere baldintzatzen dute aztarna ekologikoa.
Gauzak horrela, ispiluaren aurrean ipini eta gure jarduera guztia berrikusi behar dugu. Erantzukizun maila ezberdinduarekin baina jendarte osoa interpelatuz, premiazko ariketa kolektibo baten aurrean gaude. Gure jarduera sozio-produktibo jasangaitza iraultzen hasi behar dugu, oinak lurrean eta begirada ortzimugan, gure jarduera berriro muga ekologikoetan sartuz eta bidean herritar guztientzat gutxieneko bizi baldintza duinak bermatuz. Hori da, finean, eraldaketa edo trantsizio ekosoziala.
Atzeraezina den prozesu hau behar ekologiko eta sozialei erantzunez egiteko, hazkundea eta metaketa beste helburu ez duen logika sistemikoa zalantzan jartzeko ordua iritsi da eta galdera potoloak egitea dagokigu. Zein politika publiko behar ditugu krisi ekologiko orokortu garaiotan? Nola ulertzen ditugu etorkizuneko garapena eta ongizatea? Ze eredu energetiko nahi dugu? Nola elikatuko gara? Nola mugituko gara? Nola antolatuko dugu gure lurraldea egin beharreko eraldaketa produktiboa ingurumenaren eta biodibertsitatearen zaintzarekin uztartzeko? Nola egingo dugu hau guztia kohesio eta justizia soziala mantenduz? Nola azpiratuko dugu interes lukratiboa interes sozialaren mesedetan?
Elkarrekin hausnartu beharrean gaude. Horregatik, programa neurriez gain, urgentziaz eman behar diren eztabaidei bide ematea ezinbestekoa da, erronka ekosozialak mahaigaineratzen dituen hari mutur guztiek herri honen inteligentzia kolektibo osoaren aktibazioa eskatzen duelako. Gobernantza kooperatiboaren bitartez prozesu deliberatiboak abiatuz, erkidego zein eskualde mailako prozesuak baliatuz. EH Bilduk, azken urteetan eremu instituzionalean egindako proposamen ugariez gain, eztabaida ekosozialari bide emateko bi proposamen nagusi egin ditu. Alde batetik, trantsizio ekologikorako estrategia energetikoa, bestalde, “EH2040 eraldaketa ekosoziala” lemapean, politika publiko eraldatzaileen hogei bektore nagusien aurkezpena.
Ez ditugu erantzun guztiak, baina bai trantsizioa egiteko halabeharrez eraldatu behar diren esparruen identifikazioa, eta agerikoa da politika publikoen eremu zabal batean eraldaketa sakonak behar ditugula, hezkuntzatik hasi eta finantza eta zerga sistemaraino, politika industrialetik nekazal politiketaraino, bidean etxebizitza, garraio, turismo eta beste hainbat politika begirada ekosozialekin berrikusiz. Energiaren arloan, fosilak atzean utzi eta berriztagarriak bultzatu behar ditugu, sektore energetiko publikoa indartu eta energia demokratizatu, aldi berean kanpo energia menpekotasuna murriztuz. Kanpo menpekotasun estrategikoei aurre egiterakoan, energiaz gain elikadurari ere premiaz erreparatu behar diogu. Hor, kontratazio publiko ekologikoak bere papera jokatu behar du. Baita eman beharreko birlokalizazioak sustatzeko ere. Izan ere, inbertsio publiko guztia berrikusteko ordua da, eta azpiegituren lehentasuna, industriarena bezalaxe, deskarbonizazioari egiten dioten ekarpenaren araberakoak izan behar dute. Lana eta enpleguaren banaketa berri eta justuago bat bultzatzea dagokigu, ekonomia zirkularrago bat bultzatuko dituzten jarduera eta enpleguak sustatuz. Baita aberastasunaren neurketa berriak egitea ere, Barne Produktu Gordinak ez baitu barneratzen krisi ekologikoaren aldagaia. Kontsumo ohiturak eraldatzeko beharra ahaztu gabe, gure bizitzako arlo guztien ekologizazioa bultzatuz, eraldaketa ekosoziala eraldaketa kultural sakona dela kontutan hartuz.
Finean, eraldaketa ekosozialerako politikak, politika feministak bezala, guztiz zeharkakoak dira. Programa osoan zehar begirada ekosoziala duten hainbat politika eta neurri sektorial ezberdin txertatu ditugu, izan industrian, enpleguan, digitalizazioan, etxebizitza politikan eta abar. Edozein kasutan, atal honetan, energia, ingurumena, biodibertsitatea, lurralde plangintza, azpiegitura, garraioa, edo elikadurari zein lehen sektoreari lotutako neurri espezifikoak txertatzen dira.
DIAGNOSTIKOA
Aldaketa klimatikoari eraginkortasunez aurre egiteko, sistema energetikoaren erabateko eraldaketa behar dugu, izan ere EAEn gure berotegi efektuzko gasen (BEG) isurketen %80 baino gehiago baliabide fosilen erretzetik baitator, batez ere petroliotik eta gas fosiletik eratorriak. Izan ere, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan baliabide fosilekiko berebiziko menpekotasuna dugu, bai gure ehun produktiboa martxan mantentzeko bai gure egungo bizimoduko jarduera gehienak burutzeko. Azken datuen arabera, energia kontsumoaren %84a baliabide fosiletatik dator.
Klima larrialdiari aurre egiteko, lau oinarri dituen trantsizio energetikoa burutu beharrean gaude. Energia gutxiago kontsumitu, baliabide fosilak alboratu, energia berriztagarrien hedapen zabal eta azkar bat sustatu eta gaur egun esku gutxiren kontrolpean dagoen esparru energetikoa demokratizatu behar dugu.
Azken legealdian trantsizio energetikoan aurrerapauso eskasak eman dira. Fosilen kontsumoak, pandemiaren gora-beherak gainditu ostean, bere horretan jarraitu du, eta energia berriztagarriak, autokontsumoan egon diren aurrerapen apalak kenduta, ez dira hedatu. Eskala ezberdinetako proiektu berriztagarriak iragarri dira, baino legealdi osoan ez dira gauzatu. Berriztagarrien hedapenaren prozesu hau, gainera, zalapartatsua eta desordenatua suertatzen ari da, besteak beste Jaurlaritzak ez duelako Jasangarritasun Energetikoaren Legeak agintzen zuen Berriztagarrien Lurralde Plan Sektoriala indarrean jarri.
Energia alorrean, hurrengo legealdiaren ezaugarri nagusia, onartu berri den 1/2024 Trantsizio Energetikoaren eta Klima Aldaketaren legearen garapena izan beharko luke, bertan ezartzen baitira trantsizio energetiko justu eta demokratiko baterako hainbat oinarri eta tresna. Trantsizio energetikoa burutzeko, legeak aurreikusten dituen eskualdeetako prozesu deliberatiboak zein asanblada klimatikoak abian jarri beharko dira, autokontsumoa zein komunitate energetikoak bultzatu (besteak beste espazio publikoaren lagapenen bitartez), baliabide publiko fosilen desinbertsio planak ahal eta lasterren egikaritu, berriztagarrien kanonarekin ingurumenaren zaintzarako ekimenak sustatu, eskala guztietako berriztagarrien proiektuetan administrazio publikoak zein tokiko pertsona zein enpresak tartean sartuz, beste ekimen askoren artean.
Finean, kontsumo gutxiagoko etorkizun berriztagarri baterantz pauso sendoak eman beharrean gaude. Horretarako, sektore guztietan eta gure bizitzako esparru guztietan aldaketak sustatu behar ditugu eta gure mugitzeko, ekoizteko zein kontsumitzeko ohituretan eragin beharrean gaude. Azpiatal honetan, trantsizio ekosozialari lotutako energia arloko neurriak zehazten dira, baina energia subiranotasun estrategikoen atalean jorratzen den neurrian, horri lotutako proposamen energetikoak lehen atalean jorratu dira dagoeneko.
2028. Urterako konpromisoak
Klima eta energiaren legeak jasotzen duen deliberazio prozesuetatik abiatuta, legealdi honetan trantsizioaren aldeko akordio soziala egikaritzea, partaidetza zabal eta anitzarekin.
Energiaren Euskal Erakundea eraldatu behar da, legealdi honetan baliabide fosilen erabateko desinbertsioa gauzatuz eta aurrezpenean eta berriztagarrien hedapen publikoan zentratuz.
2024. urtea amaitu aurretik, dagoeneko aurreratua dagoen planaren behin betiko onarpena egin, natur balio handiko eta nekazal balio estrategiko lurrak berriztagarrien hedapenetik kanpo utziz.
Legealdia amaitu aurretik Energiaren Euskal Erakundeak bere aktibo fosil guztiak besteratuko ditu, etekinak berriztagarrietara bideratuz. Honek Hidrocarburos de Euskadiren desagerpena eta baliabide fosilen bidezko sorkuntza elektriko publikoa alboratzea ekarriko du. Horretaz gain, planak administrazio publikoaren fosilen erabilpena murrizteko neurriak zehaztuko ditu, besteak beste bero sistemak elektrifikatzeko neurrien bitartez.
Sektore publikotik eratorritako energia berriztagarria saltzeko, merkaturatzaile publiko bat eratuko da. Honen bitartez, trantsizio justua bermatzeko, energia prezio eskuragarrietan eskainiko da, pertsona zaurgarriei arreta berezia eskainiz.
Energia-ongizatea eskubide subjektibo bihurtzeko lege bat onartu eta garatuko da, herritar guztiek gutxieneko behar energetikoak bermatuak izan ditzaten.
1/2024 Legearen garapena funtsezkoa da legealdi honetan; izan gobernantza arloan asanblada klimatikoak, eskualdeetako deliberazio prozesuak edo batzorde zientifikoa abiatuz, izan eraginkortasunean edo berriztagarri bananduen hedapenean ezarri behar diren erregelamendu bidezko derrigorrezko ekintzak, izan marko estrategikoaren berritzea, izan trantsizioaren finantzaziorako tresnak izan fosilen desinbertsiorako plangintza eta abar.
DIAGNOSTIKOA
Biodibertsitatea baliotsua da, ez berez bakarrik; baita ekosistemen funtzionamenduaren oinarria delako ere, eta hortaz , gure osasunaren eta oparotasunaren oinarria.
Espezie baten desagerpenak oreka naturala aldatzen du, ekosistema guztiaren funtzionamendua arriskuan jartzen du eta, lehenago edo beranduago, gure bizi-kalitatean eta ekonomian eragiten du, modu batean edo bestean. Ikerketek erakusten dute ekosistema zenbat eta anitzagoa izan orduan eta egonkorragoa dela eta ez hain hauskorra.
Hortaz, biodibertsitatea kontserbatzea eta bere galera gelditzea gure gizartearen erronka handienetako bat da.
EAEko natura-ondarea eta bere ekosistema-zerbitzuen galera edota narriadura sortzen duten presio nagusiak honako hauek dira: lurraren artifizializazioa/urbanizazioa, nekazaritza, basozaintza edo arrantza jarduera desegoki batzuk, baldintza naturalak aldatzea, kutsadura, klima-aldaketa eta espezie exotiko inbaditzaileak.
Aipatu beharra dago, baita ere, lehen sektorearen garrantzia ingurune-naturalaren kontserbazioan, izan ere EAEko azaleraren zati handi bat (% 81) nekazaritza eta basozaintzako sektorearekin dago lotuta. Horregatik, natura-ondarearen kontserbazioan beharrezkoa da lehen- sektorearekin elkarlana.
Bestalde, naturgune babestuetan lortzen den ekosistema ez da nahikoa bioaniztasunaren galera ekidin eta egoera hobetzeko. Beharrezkoa dugu ekosistemak berroneratzea babesguneetatik kanpo ere. Batez ere karbono gehien xurgatzeko ahalmena duten horiena, hala nola, baso konplexuak, hezegune eta zohikaztegiak.
EAErako interesekoak diren habitaten % 75 kontserbazio egoera txarrean daude, horien atzerakada, zatiketa edo degradazioa dela eta. Kostaldeko eta baso habitatak daude egoera txarrenean. Hezeguneak eta zohikaztegiak egoera txarrean daude ere.
Espezieen kontserbazio-egoerari buruz ez dago informazio nahikorik. Informazio eskasia hori bereziki nabarmengarria da onddoei, likenei, baskularra ez den florari eta ornogabeei dagokienez.
Mehatxatutako Espezieen Euskadiko Katalogoan, 202 espezie jasota daude arrisku gehieneko bi kategorietan (87 «galzorian» eta 115 «kaltebera»).
2028RAKO KONPROMISOAK
DIAGNOSTIKOA
Lurralde Antolamenduaren 1997ko Gidalerroak onartu zirenetik, Euskal Autonomia Erkidegoko lurralde-antolamenduko eredua «Euskal Hiria» delakoa da. Bertan, «Hiriburuen Gune Anitzeko Euskal Sistema» antolatzen da; hiriburuen metaketan oinarrituta dago eta nabarmen indartzen ditu hiriburuen arteko konexioa eta, hein txikiagoan, eremu funtzionaletako buruen arteko konexioa.
Parke naturalak eta biosferaren erreserba izan ezik, lurraldea ingeniaritzaren eta diru-kopuru itzelen bidez gainditu beharreko oztopotzat jotzen da. Hortaz, ezinbestekotzat iragartzen diren azpiegiturak eraikitzen dira, baina azkenean konpondutakoak baino arazo gehiago sortu ohi dituzte. Adibidez, bide-azpiegituren bidez gero eta trafiko gehiago sustatu da.
Egungo lurralde-antolamenduko hiri-azpiegiturak eta erlazio-azpiegiturak XX. mendearen amaieran garatu ziren, energia merke samarra zen garai batean, non gizartea ez baitzen gai garapen teknologikoak eta Interneterako sarbide unibertsalak zer ekarriko zuten aurreikusteko. Honako azpiegitura hauek ikuspegi horren ondoriozkoak dira oraindik ere: gure trenbide-sarea, autobia-sarea, Guggenheim Urdaibai, Lamiakoko ibai azpiko autobidea, Lezo-Gaintxurizketako makroplataforma logistikoa, Supersur delakoa, etab.
Klima-larrialdiko egoeran gaude, Jaurlaritzak eta Legebiltzarrak 2019tik aitortzen duten moduan. Klima-larrialdiaren eta energia-krisiaren testuinguruan, lurraldearekiko birkonexioak eta hurbiltasunak izan behar dute lurralde-antolamenduaren eta mugikortasunaren arteko integrazioa arautzen duten printzipioak. Ezin dugu orain arte bezala jarraitu, lurraldeak mugarik ez daukala pentsatzen, BPGd-a etengabe eta kosta ahala kosta, azpiegitura handiak metatuz, haztea axola duen bakarra delakoan.
Hurbiltasunean oinarritutako plangintza bat egiteko, premiazkoa dugu politika deszentralizatzaileak abian jartzea, eskualdea lurralde-antolamendurako erreferentzia-unitatetzat jotzen dutenak eta bi alderdi hauek aintzat hartzen dituztenak: batetik, etxearen eta lanaren, ikasketen, erosketen eta zerbitzu publikoen arteko konexioak; eta, bestetik, lurralde-metabolismoarekin lotuta dagoen guztia: elikadura, ura eta energia.
Dudazko testuinguru sozioekonomiko batean, non inoiz baino gehiago aztertu behar den herri-lanetan inbertitutako euro bakoitza, amaiera eman behar zaio obra faraoniko irrazionalen garaiari. Eskaintzen dituzten onurak baino eraikuntza-kostu eta mantentze-kostu handiagoak dituzten eraikinak eta azpiegiturak inoiz baino behargabekoagoak dira. Hormigoian eta asfaltoan xahutzeari utzi behar zaio. Komunikazio digitalizatuaren garaian, joerak datuak mugitzea izan behar du, eta ez hainbeste pertsonak eta salgaiak mugitzea.
Hazkunde mugagabea hirigintzarako ere izan da araua, bizitegitarako eraikin berriak diseinatzean ardaztuta egon baita. Hirigintza bizigarri eta osasungarriak izan behar du erreferentzia. Ingurumena, bizi-kalitatea eta komunitatea izango dira bizikidetzarako espazio publikoen eta eraikinen plangintzaren ardatz nagusiak.
Hamarkadak eman ditugunez lurraldean logika okerrekin esku hartzen, orain egoera kezkagarri batean gaude eta zenbait adierazlerekin neur daiteke.
Europako mendebaldeko estatuen artean, 206 eskualdeetako errepide-sareen ezaugarriak kontuan hartuta, 1.000 km2-ko eremu bakoitzeko autobia gehien dauzkaten eskualdeetatik 17.a da EAE. Batez beste, 1.000 km2-ko eremu bakoitzeko 16 km autobia daude Mendebaldeko Europan. EAEn, berriz, 77 km/1.000 km². Dentsitate handiagoa eta azalera txikiagoa duten hiri-eskualdeak bakarrik dauzka aurrean, adibidez, Viena, Hanburgo, Berlin eta Rotterdam.
EAEn, bide-sare guztiaren % 12,86 autobidea da eta batez besteko proportzioa % 1,99 da. Horrek eskualdeen rankingeko zortzigarren lekuan kokatzen gaitu. Azken urteotan, ikerketan eta garapenean baino gehiago inbertitu da sistematikoki errepideetan. Abiadura handiko sarean egindako inbertsioak, proiektaturiko linea berriei eta hiriburuetarako sarrerei gehituta, 10.000 milioi euro inguru dira.
EAEn 1.006.202 etxebizitza daude erregistratuta eta udalerrietako hirigintza-planek beste 177.989 eraikitzea daukate aurreikusita. Dauden etxebizitzen kopurua % 17,68 handitzea aurreikusten da, nahiz eta azken 8 urteetan biztanleria % 2,6 handitu eta biztanleriaren piramideak erakutsi gizartea gero eta zaharragoa dela.
2028RAKO KONPROMISOAK
DIAGNOSTIKOA
Azken hamarkadatan nagusitu den elikadura sistema globalizatuak ingurumeneko arazo ugari dakartza eta bidegabekeria sozialak eragiten ari da munduan barrena. Nitrogenoz egindako pestizidak eta ongarriak aurrekaririk gabeko inpaktuak eragiten ari dira landareen eta intsektuen bizitzan. Sortutako biodibertsitatearen galerak ingurumen-zerbitzuen aniztasuna arriskuan jartzen du, elikadura-labore askoren polinizazioa barne, etorkizuneko ekoizpenak mehatxatuz. Kezkagarriak dira, halaber, abeltzaintzan ematen den animalien pilaketa eta botiken gehiegizko erabilera eta, zer esanik ez, gero eta elikagai esterilizatu eta bizigabeagoak merkaturatzeko, elikagaien eraldaketan erabilitako prozesu kimikoak .
Nagusi den elikadura-sistemak, ekoizpenetik hasi eta kontsumitzeraino, elikagaien kostuan islatzen ez diren eragin negatibo batzuk sortzen ditu eta horrek sektore publikoak Europako laguntzekin diruz lagundutako ekoizpen intentsiboen bidez, osasunean eragiten diren inpaktuei arreta emanez eta ekosistemetan nolabaiteko oreka mantentzen saiatuz, kostu altu horiek xurgatzeko beharra sortzen du.
Euskal Herrira ere aspaldi iritsi dira ondorioak. Nekazaritza sektorearen “modernizazioan”, baserriak, nekazaritza eta arrantza iraunkorra, mendiaren kudeaketa komunala, dibertsifikazioa eta gertuko harremanak baztertzen joan dira, Europar Batasunetik, Madrildik eta Euskal Herriko instituzioetatik, ekoizpenaren industrializazioa eta espezializazioa bultzatu diren bitartean.
Eredu honen ondorioak nabarmenak dira euskal elikadura sisteman: ekoizleentzako prezio baxuak, landa eremuko lanpostuak galtzea, landa ingurunea hustea, belaunaldien arteko errelebo eza, kontsumo ohitura osasuntsuak galdu eta elikagai ultra-prozesatuen kontsumoa igotzea, eta diru-laguntzen kontzentrazioa industrialak eta inbertsioetan intentsiboak diren ustiategietan. Aldiz, %5a besterik ez da nekazaritza ekologikoa, Europak 2030rako helburu gisa zehaztutako %25tik urrun.
Nekazaritza, abeltzaintza eta arrantza Euskadiko berotegi-efektuko gas emisioen isurketen % 3 dira. Isuri hauen kopuruak nabarmen egin du behera azken urteotan, baina datu horiek kontu handiz aztertu behar dira. Izan ere, kontsumitzen ditugun elikagaien gehiengoa kanpotik dator eta, horrela, gure elikaduraren aztarna ekologiko eta klimatikoa esternalizatua dago.
Artifizializatutako azalera bikoiztu egin da azken hiru hamarkadetan: 37.500 hektarea ziren 1990ean, eta 79.300 hektarea 2018an. Aldi berean, basoak eta eremu naturalak nabarmen handitu dira. Honek nekazaritza-lurren murrizketa nabarmena ekarri du. 1990.urtean 255.385 hektarea zeuden, 2009.ean 190.385 eta 2020an 180.196 baina ustiategien tamaina 2009tik 2020ra %38,4 handitu da. Lurra gero eta esku gutxiagoen artean banatzen da.
Basogintzan ere eredu intentsiboa da nagusi. Euskal Administrazioek monolaborantza sustatu izan dute urteetan zehar. Baso kudeaketa eredu intentsiboak higadura, biodibertsitatearen galera, ur emarien galera, uholde eta sute arriskuak handitzea ekarri ditu, besteak beste. Gure basoen bi heren (%66,6) ekosistemarekiko integritate txikikotzat jotzen da, kantauriar isurialdean (%82,5) batez ere. Zuhaitz landaketen %96a koniferak eta eukaliptoak dira: 196.043 ha.
Baina elikagaien ekoizpena eta iraunkortasuna txanpon bereko bi aldeak dira. Trantsizio ekologikoak gizarte osoaren atxikimendu aktiboa eskatzen du eta politika publikoek elikadura eta egurraren kateko eragile guztiak agroekologiako trantsizioari atxikitzea bultzatu behar dute. Nekazaritzari arlo desberdinetan zaintza gehitzen zaionean agroekologiara jauzi bat egiten delako. Nekazaritzan, abeltzaintzan eta eraldaketan lan egiteko moduak eta erabiltzen diren tratamendu eta prozesuak beste balore batzuetan oinarritzen direnean dimentsio sozioekonomikoak berebiziko garrantzia hartzen duelako, agroekologia ekoizpen ekologikotik bereiztuz.
Klima aldaketaren aurrean erabakiak hartu beharra dago eta, zentzu horretan, trantsizio ekologikoaren barruan agroekologia urruneko ipar bezala kokatzea apustu sendoa da. EHBILDUK landa hirira hurbiltzen duten ekimen berriak bultzatu nahi ditu, epe luzera begira, neurri zuzentzaileen bidez, nekazaritza ereduaren gainean lan eginez: baliabide natural eta ekonomikoen banaketa justuagoa sustatzeko neurriak ezarriz, egungo ekoizpen agroekologikoa indartzeko eta agroekologiara bidea egin nahi dutenentzat neurri, proiektu eta dinamikak bideratuz, tokiko hiltegi eta eraldaketa gune publiko eta kolektiboak martxan jarriz, asteroko azokak berpiztuz, bertako hazi barietate eta azienda arrazak sustatuz, zirkuitu laburrak bultzatuz, bertako sor-marketan iraunkortasun arauak landuz, mugaz gaindiko sor markak babestuz eta abar luze bat. Horiek guztiak konponbidearen eta erantzunaren parte dira. Azken ohar gisa, azpimarratu behar da programa honetan elikadura zein lehen sektorearen jarduera ikuspuntu bikoitzetik aztertzen direla, alde batetik trantsizio ekosozialaren ikuspuntua, hemen jorratzen dena, bestetik subiranotasun estrategikoen ikuspuntua. Ikuspuntu horri dagokion diagnostikoa zein neurriak lehen atalean jorratu dira.
2028RAKO KONPROMISOAK
DIAGNOSTIKOA
Hezkuntza euskal herritar ororen eskubide indibidual zein kolektiboa da. Horregatik, euskal herritarron garapen integrala zein Euskal Herriaren garapen kolektiboaren zerbitzuan egongo den euskal hezkuntza sistema publiko burujabea garatzea da gure helburua: euskalduna, hezkidetzailea eta pedagogia feministetan oinarritua, inklusiboa, parte hartzailea, laikoa, demokratikoa, komunitarioa eta publikoa.
Hezkuntzak jendarte ikasiaz osatutako Euskal Herria kultu eta ekintzailea eraikitzeko tresna izan behar da. Hau honela, ezinbestean, hezkuntzan ere burujabetza osoa lortzeko politikak erdietsi behar ditugu. Hezkuntza, pertsona aske, kritiko, ahaldun, solidario, euskaldun eleaniztun eta zoriontsuak hezteko tresna gisa ulertzen dugu, jaiotzetik hil arte ematen den prozesu gisa.
Hezkuntza, gainera, pertsonak erdigunean kokatuko dituen jendarteari ekarpena egiteko tresna gisa ulertuz, zaintzarako hezkuntzaren beharra azpimarratzen dugu. Honek Euskal Herriaren biziraupen eta garapen zein egituratze sozial, politiko, ekonomiko, kultural eta linguistikorako balioko digu.
Denbora da herri honek herri adostasunak edo estatu itunak behar dituela esaten ari garela, ez baikaude ondo. Euskal Herriaren garapen adierazle askok kezkarako motiboak ematen dizkigute, adibidez, 2021ean euskarazko liburuen salmentak % 10 inguru egin zuen behera eta ez dago esplikazio komertzialik, hau da, jaitsiera hori testuinguru baten ondorioa da: euskal kulturgintza sistema ahultzen ari da. Hezkuntzara edota ezagutza sistemara etorrita, egoeraz jakitun, eta datozen urteetako prospekzioa eginda, eraldaketa disruptibo bat gauzatzea beharrezkoa izango da, agorpen zantzu nabariak dituen hezkuntza sistema kolapsora joan ez dadin.
Hiru megafaktore daude ezagutza sistema goitik behera zeharkatuko dutenak datozen urteetan eta egoera erabat konplexua ekarriko dutenak: jaiotza tasaren beherakada (datozen hamar urteetan ikasleen herena galtzea aurreikusten da), migrazioen gorakada (segregazioa areagotu dezakeena eta haustura sozialaren arriskua dakarrena) eta digitalizazioaren etorrera, zeinak aldaketa handiak ekarriko dituen ikas-irakaskuntzan. Bada nahikoa motibo sistemaren eraldaketa handi bati ekiteko. Halako eraldaketa batek zoru legitimatzaile berri bat eskatzen du eta tresna eta estrategia berriak diseinatzea. Berandu goaz eta aurreko hiru legegintzaldiak galdutako urteak izan dira tresna eta estrategia berriak diseinatzeko orduan.
Gure ustez, fase berri bat irekitzeko unea da. Aurrez aurre ditugun faktoreek, aipatu ditugunek, hala eskatzen dute. Egungo status quoa iraunaraztea ez da aukera bat. Konfluentziaren hipotesia instituzionalizatu eta abiarazteko momentua dela esan izan dugu. Hau da, Euskal Herrian ditugun hezkuntza tradizio bakoitzaren ezaugarri onenak hartu eta zerbait berria sortzen hasteko momentua dela, hezkuntza kalitatean, ekitatean eta euskalduntzean jauzia eman ahal izateko; baita EAEn ere.
Honetarako, ezinbestean, hiru puntu kardinal landu beharra dugu: lehena, ikastetxe autoeratuen garapena; bigarrena, euskara ardatz hartuta euskal hiztun eleaniztunak sortzera eramango gaituen ikas-irakuntza; eta hirugarrena, klase eta jatorriagatiko segregazioari aurre egitea.
Azken legegintzaldian EAEko Hezkuntza Akordiotik eratorria EAEko Hezkuntza Lege berria etorri da. Jakina da lege honek ez duela EH Bilduren abal politikoa izan. Hala ere, hiru urtez luzatu den prozesuak utzi digu nahikoa irakaspenik aurrerantzean heldu beharreko erronkak behar bezala definitzeko. Nahikoa ez den eta indarrean dagoen legeak dituen hutsune eta gabeziak konpondu eta utzi dizkigun heldulekuak baliatzeko unea da.
Arau marko batek, dena den, ez ditu hezkuntza sisteman ditugun arazoak konponduko. Erronka konplexua da aurrean duguna, eta ondorioz, prozesu konplexuak eta askoren arteko elkarlana ezinbestekoak izango zaizkigu. Eskura ditugun herri gaitasun guztiak aktibatu behar ditugu.
2028. Urterako konpromisoak
1.1 Euskal Hezkuntza Zerbitzua: lehenengo urrats gisa, zerbitzu honek ikastetxe autoeratuak batu behar ditu eta joko arau garbiak ezarri sistemaren gobernantzan bestelako paradigma batera jauzi ahal izateko. Bertan zehatz jasoko dugu lege zuzenketa bidez eta ondorengo garapen bidez zerbitzua eskaintzeko ikastetxeek nahitaez bete beharrekoak eta hauek ez errespetatzekotan zein izango den kalte ordaina.
1.2 Euskalduntzean jauzia: euskararen irakaskuntzari eusteko marko berria garatuko dugu eta egiturazko neurriak hartuko ditugu, euskal hiztun eleaniztunak sortzera eramango gaituen hizkuntzen ikas-irakaskuntza testuinguru eleaniztunean eta multikulturalean, euskal hiztun oso eleanitzak sortuko dituen hizkuntzen didaktika, gure berezko hizkuntza den euskararen diglosia egoera aintzat hartzen duena.
1.3 Segregazioaren kontrako herri ituna: klase eta jatorriagatiko segregazioari aurre egiteko herri itun bat sustatuko dugu inplikatutako eragileekin. Inklusioan eta ekitatean jauzia ematea da gure helburua, hezkuntza sistemak gizarte kohesioari dagokionez duen ardura bere gain hartuz.
1.4 Euskal Eskola Publikoaren Plan Estrategikoa: sektorearekin elkarlanean hiru zutoin nagusik egituratuko dute Plan Estrategikoa: lehena, kalitatean jauzia emateko baldintzak sortzea, langileen behin-behinekotasunarekin bukatuz eta eskola premia berriei begirako baliabideak gehitzea; bigarrena, segregazioaren kontrako planifikazio estrategiko bat, denboran tasatua, aipatutako herri itun zabal baten markoan garatuko dena; eta hirugarrena, ekipamendu eta azpiegituretan (tartean sukaldeak) ‘Hezkuntza Azpiegitura Plana 2024-2027’, ondorengo lehentasunekin: Itsasondo, Arrasate, Tolosa, Zumaia, Sopela, Barakaldo, Basauri, Leioa, Bilbo, Amurrio, Gasteiz.
1.5 Udal Hezkuntza Kontseiluak: sistemaren gobernantzan udalak eragile aktibo bihurtuko ditugu. Udalerrietan hezkuntza ekosistemak eraikitzea bultzatuko dugu. Eskola eskaintzaren planifikazioan zein matrikulazioan udalen esku-hartzea bultzatuko du. Baita hezkuntza ez-formala eta hezkuntza formala batzeko ahaleginak ere.
1.6 Hezkuntza Teknikariak: Udal Hezkuntza Teknikari langile figura berria sortu, ikasketa profesional propioa definituz.
1.7 Sistemaren ekitatea bermatzea: ez-arautzea ekidingo duen deszentralizazioa bultzatuko dugu, ikastetxe autoeratuen aldeko apustua eginez eta ekitatean eta kalitatean jauzia egiteko bidea bultzatuz. Honek Hezkuntza Sailaren orain arteko erantzukizunei berriak gehitzen dizkio. Honetarako ere, kontratu programak eta hauen erabilera zorrotz arautuko dugu lehentasunez ekitatea bermatzeko erabili daitezen.
1.8 Sistemaren ebaluazioa: sistema osoa modu integralean ebaluatzeko ikuspegi berri bat jarriko dugu martxan, esperimentazioa eta hortik eratorritako etengabeko berrikuntza posible egiteko. Honetarako ‘Hezkuntza-sistemaren Ebaluazio, Ikerketa eta Prospektibarako Euskal Erakundea’ izango da gidaria eta ‘Euskara eta hizkuntzen irakaskuntzarako institutuarekin’ zein ‘Euskadiko Eskola Kontseiluarekin’ jardungo da elkarlanean.
1.9 Konfluentzia: ikastetxeen arteko konfluentziarako aukerak aztertzeko bideak martxan jarriko ditugu. Honetarako maila lokalean esperimentatzeko aukera zabalduko dugu beharrezko arau markoa sortuz. Guzti honek beharrezkoak izango dituen prozesu kooperatiboak sustatu eta lagunduko ditugu.
1.10 Euskal lankidetza: hezkuntza proiektuen, ikastetxeen edota auzo zein herrietako euskal lurraldeen arteko lankidetza posible egiteko sareak sortuko ditugu.
2.2 Aisialdia hezkuntza prozesuaren parte gisa aitortuko dugu eta hezkuntza sistemaren baitan integratu.
2.3 Astialdian Hezteko Euskal Estrategia martxan jarri.
2.4 Euskarazko aisialdi askatzailearen aldeko urratsak emango ditugu, sektorean dabiltzan eragile eta elkarteen arteko mapa osatuz eta bitarteko propioak eskainiz
Hezkuntza komunitatea ahaldundu, aktibatu eta hezkuntza proiektuen motor izatea bultzatu beharra dago.
3.1 Haurren Eskubideen Aldarrikapenarekin bat egin eta defendatu.
3.2 Ikasleria, subjektu politiko gisa, hezkuntza sistemaren ardatz eta helburu gisa aitortu eta dagokion parte hartzea ziurtatu, erakundeetan zein ikaste-irakaste prozesuetan.
3.3 Ikasleen eskubide eta betebeharren dekretua bertan behera utzi, lehentasunez, eta araudi berria diseinatzeko sektorearekin lanketa parte-hartzaile eta demokratikoa gauzatu, oinarrizko hezkuntzan zein unibertsitatean.
3.4 Etorri berrien harrerarako plan espezifikoa diseinatu, inklusioa eta aukera berdintasuna helburu.
3.5 Ikastetxeetan sentsibilizazio eta prestakuntza dinamikak abiatzearekin batera ikasleen jatorrizko hizkuntza eta kulturari behar duten tokia eta aitortza egiteko baliabideak bermatu inklusioa egiazki garatzeko. Honetarako, curriculumaren baitan aniztasunaren trataera inklusibo eta integrala bermatu.
3.6 Kulturartekotasuna zehar-lerro gisa bultzatu eta irakasleak honetan formatu.
3.7 ‘Hedatzen’ programan parte hartzen duten ikastetxeen sarea handitu
3.8 Eskolaratze bulegoak sortu udalerrietan,
3.9 Hezkuntza-berrikuntza proiektuak sustatu, ISEK maila baxuak ere bertara erakartzea xede.
3.10 Familien formaziorako eta ahalduntzerako plan berezituak bultzatu.
3.11 Ekipo interdistiplinarrak ezarri, bertan gizarte langileak txertatuz.
3.12 Pobrezia, bazterketa nagusitzen den guneetako ikastetxeetan oinarrizko osasun zerbitzuak bermatu: haginlaria, elikadura edo ohitura osasuntsuak.
3.13 Ikastetxea gune inklusiboa izan dadin, Hezkuntza Laguntza Premia Espezifikoak eta bereziki Hezkuntza Premia Bereziak dituzten ikasleen familiek ikastetxe eta Berritzeguneekin komunikazioa eta harremana hobetzeko protokoloa egokitu
3.14 HPBak dituzten ikasleen araututako eskolaratze ibilbide osoa definituko duen gida bat sortu, familia guztiak eskura izan dezaten.
3.15 Desgaitasun-adierazpen guztiei erantzuna emango dioten baliabideak bermatu hezkuntza ibilbide osoan zehar (hezkuntza laguntzako espezialista, fisioterapeuta, terapeuta okupazionalak, logopeda, zeinu hizkuntza interpretea , gizarte langilea, HIPIak…).
3.16 Irakasleen estatutua berritu.
3.17 Irakasle ez diren sektoreei izaera hezitzailea aitortu eta garbitzaileak eta sukaldariak egonkortu.
3.18 Irakaslegoaren ikasketak garai berrietara egokitzeko hausnarketari ekin eta plangintza estrategikoa diseinatu Magisteritza Eskoletan / Hezkuntza Fakultateekin.
3.19 EPE eredu berria sektorearekin osatu.
3.20 Ordezkapenak egiteko araudia egokitu.
3.21 Irakaskuntzako kidego guztien jubilazio adina eta baldintzak parekatzeko ibilbide orria adostu.
3.22 Hezkuntza praktika honen sarea sortu.
3.23 Trebiñoko ikasleek EAEko ikasleen baldintza berberetan sarrera izan dezaten euren ikasketetara, indarrean diren araudiak egokitu eta egokitu beharreko araudietan kontutan izan. Kasu, unibertsitaterako beketan.
3.24 Hezkuntza-premia bereziko ikasleen beharrei modu duin eta egokian erantzuteko giza-baliabide eta material nahikoak bermatzea, horretarako, urgentziaz, behar beste profesional kontratatzea eta eskola-testuinguruak egokitzea.
3.25 Hezkuntza-premia berezien egungo egoera, errealitate eta behar berrien inguruko diagnostiko partekatua egin.
3.26 118/1998 Dekretua, ekainaren 23koa, Hezkuntza-premia bereziak dituzten ikasleei eman beharreko hezkuntza-erantzuna antolatzen duena berritu.
3.27 O-6 etaparen aitortza egin eta 0-3 zikloa berreskuratu:
– Haurreskolak Partzuergoa berritu.
– Haurreskolak Partzuergoan plaza berriak sortu beharrezkoak diren eremuetan, lehentasunez, Bilbo eta Donostian.
– Udal haur eskolen doakotasuna bermatu.
3.28 Helduen hezkuntza garai berrietara egokitzeko eremuko eragileekin adosturiko neurriekin eskaintza berregokitu.
3.29 Ikasturtero eskola garraioa bermatua egon dadin sektorearekin adostasun iraunkorra lortu.
4.1 Kanpo esku hartzerik gabeko eta gure jendarte eta errealitatera egokitutako curriculuma osatu hezkuntza eragileekin elkarlanean.
4.2 Materialgintza propioa sortu existitzen diren proiektuen arteko elkarlana ahalbidetuz eta sustatu herrietako curriculumak oinarrizko curriculumaren beharrezko osagarri gisa ulertuz.
4.3 Gorputz Hezkuntzarako ordu bat gehiago txertatu gaur egungo bizitza sedentarioari aurre egin eta ohitura osasuntsuak bereganatzeaz gain, haurraren bitarteko naturala den jolasa errekuperatu eta haurraren ohiko bizimoduan espazio guztietara zabaltzeko.
4.4 Filosofia, musika eta arte zientziei loturiko arloak ardatz gisa kokatu.
4.5 Pedagogia askatzaileak sustatu eta ikastetxeetan proiektu pilotoak martxan jarri.
4.6 Ikastetxe guztietan espazioen antolaketaren diagnostikoa egin POEMS tresna erabiliz.
4.7 Ikastetxeei antolaketa aldatzeko aukera bermatu.
4.8 Berritzeguneetan espazioen antolaketari berritzeari begira adituak kontratatu.
4.9 Ikastetxeetan espazioen antolaketa hezitzailea bideratzeko zubi lana egingo duten profesionalak liberatu.
5.2 III. Hezkidetza Plana egin.
5.3 Aniztasun afektibo-sexualari zein familia-aniztasunari buruzko prestakuntza eta gaitasunak eman hezitzaileei.
5.4 Sexu heziketari begirako material pedagogiko eta didaktikoa sortu eta bultzatu.
5.5 Eskola-jazarpenaren edo bullyingaren aurka indarrean dauden protokoloak bateratu eta baliabide nahikoak bideratu.
5.6 Indarkeria matxistaren kontrako plan integrala diseinatu
5.7 LGBT+fobiaren kontrako protokoloa egin.
5.8 Oinarrizko curriculumean isla izango duten hezkuntza politika positiboak bultzatu aitortza, errespetua, aniztasuna (funtzionala, ideologikoa, sexuala, identitarioa…) eta elkarbizitzaren alde.
5.9 Ikastetxeetako kanpo espazioak gune aske, hezitzaile eta hezkidetzaile bilakatzeko programa sortu.
9.5 Beharren araberako sukalde propio eta komunitarioak eraikitzeko konpromisoa.
Euskal unibertsitate-sistemaren legearen potentzialitate komunitario guztia atera behar zaio, unibertsitateen kooperazioa eta herri ikuspegia oinarri. Besteak beste, herrialdeko begiradan oinarritutako lankidetza-esparru bat sortzeko, eta irabazi-asmoa duten unibertsitateak salbuetsita egon daitezen Euskal Unibertsitate Planean eta finantzaketa publikoan parte hartzetik.
12.2 UPV/EHU babestea, euskal unibertsitate-sistema egituratzen duen erreferentzia baita, prestakuntzarako eta ikerketarako duen potentziala garatzeko eta inguruko unibertsitate garatuagoen mailetara hurbiltzeko behar dituzten bitartekoak eta baliabideak bermatuz.
12.3 Euskaraz ikasteko eskubidea bermatzeko tituluen mapa osoa 2025-2026ko ikasturterako euskaraz dagoela bermatu.
12.4 Euskal Herriko Unibertsitate Barrutia bultzatu.
12.5 Aurrekontuetan unibertsitaterako aurrekontua igo eta datozen 10 urteetarako egonkortu.
12.6 Beka-sistema berritu eta galdutakoa berreskuratu.
12.7 Unibertsitatearen merkantilizazioa sustatzen duten erreformak eta dekretuak geldiarazteko bitartekoak jarri eta unibertsitate-komunitatean eztabaida bultzatu.
12.8 Egiaztatze-agentzia propioa sortzeko bidean urratsak egiteko berariazko foro bat sortu.
12.9 Irakasle propioak edukitzeko bidean sektore arteko akordioa bultzatu.
12.10 Prestakuntza, aholkularitza eta finantzaketarako berariazko zerbitzu bat sortu, irakasle-eskolek eta hezkuntza-fakultateek zehaztutako curriculum eta ebaluazio propioranzko bidean kokatzeko.
12.11 Euskararen erabilera akademikoaren aldeko politikak indartu.
12.12 Euskarazko lineako unibertsitatea bultzatu eta babestu. Legegintzaldi honetan lineako unibertsitate integrala abian jartzeko konpromisoa.
12.13 Euskal Unibertsitate Sisteman bizitza osorako euskarazko lineako prestakuntza-eskaintza handitzeko konpromisoa.
12.14 UEU – Udako Euskal Unibertsitatea aintzatetsi eta sustatu.
12.15 GOI.EUS lotutako ikastetxea (Goi Mailako Online Institutua) garatzen lagundu.
12.16 Ezagutzaren Gizartearen Euskal Institutua sortu.
– Ikerketaren definizio-eremua Euskal Herrian kokatu.
– Ikerketa Euskal Herriko beharren zerbitzura jarri.
12.17 Doktoratu aurreko prestakuntzako ikertzaileak onartzen direnetik doktoregaiei bidezko soldatak osorik ordaintzen zaizkiela bermatu.
12.18 Ikerketa publikora bideratutako aurrekontua igo.
12.19 Ikertzaile doktoregaien lan-baldintzak duintzeko, hobetzeko eta lan-hitzarmenean txertatzeko konpromisoa.
12.20 UPV/EHUn prekarietatea deuseztatu eta ikerketa-karrera duinak garatzeko aukerak bermatu.
12.21 Ikasleen nazioarteko mugikortasuna bultzatu, batez ere Erasmus+ programaren bitartez.
12.22 UPV/EHUko administrazio eta zerbitzuen pertsonalaren eta laguntzako pertsonal ikertzailearen arteko ratioa orekatzeko konpromisoa.
12.23 Akitania-Euskadi-Nafarroa sarea zabaldu eta euskara normalizatzeko eta lankidetza-proiektuak sustatzeko jarduketa-lerroa sustatu.
12.24 Ikasle presoek UPV/EHUn ikasteko duten eskubidea bermatzeko urratsak egin.
12.25 Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleen eta ikertzaileen ordainsariei buruzko 41/2008 dekretuaren aldaketa irakasle eta ikertzaileen ordainsari eta baldintzak hobetu eta eguneratzeko.
12.26 LOSU lege organikoaren ondorioz ordezko irakasleen egoerak jasan duen okertze eta prekarizazioari aurre egiteko eta duintzeko konpromisoa.
12.27 Zirku arteen irakaskuntza profesional berriak aitortu eta sortzeko konpromisoa.
Pepe Mujikaren irakaspenei kasu eginez, bizi dugun garai honi eman dakiokeen erantzun indibidual onena gure bizitzei xede bat ematea da. Mujikak dio pobrea dela komunitaterik ez duena, eta gugandik haragoko kausa bat behar dugula gure bizitzei zentzu bat emateko. Ondorioz, erantzun kolektiboa izan daiteke gugandik haragoko kausa hau kausa kolektibo bat izan dadila. Eta hau, Euskal Herriaren kasuan, gure proiektu nazionala arnasberritzea da.
Bizi dugun deserrotze garai honetan, globalizazioaren eraginak zuzen-zuzenean gurea bezalako errealitate, hizkuntza, kultura eta izate zaurgarriari eragiten dionean, migrazio fluxuak etengabe aldatzen edota areagotzen ari direnean, identitate komunitarioa da komunitate solidario eta ireki bateko kide izatearen sentimendua eta, bada, kohesio soziala indartzeko oinarri nagusia. Gure kasuan, euskal proiektu nazionala da hau.
Eta zer da gure proiektu nazionala arnasberritzea? Zer da hau gaur eta hemen? Zer da gure identitate komunitarioa sendotzea 2024. urte honetan eta Euskal Herri honetan? Zer da euskal egitasmo berria? Galdera klabe hauek dira modu partekatu, ireki eta positiboan askatu beharrekoak.
Guzti honetarako, Joxean Artzek esan bezala, beharrezkoa dugu iturri zaharretik edatea, ur berria edaten, beti berri den ura, betiko iturri zaharretik, beti berria den ura. Alegia, nor garen ahaztu gabe, errealitate berriak aitortuz, identitate komunitario ireki eta garaikidea eraiki beharrean gaude, XXI. mende honetako baldintza sozial eta politikoek eta datorren mundu honen ezaugarriek beharrezko egiten baitute bide partekatu bat: herri gisa dugun ahalmen komunitarioa askatzeko gai diren elkarlan dinamika eraginkorrak martxan jarriz.
Hau dela eta, birpentsatze kolektibo honetan ezinbestekoa izango da herri gisako prozesuak aktibatzea estrategikoak diren esparrutan, hala nola euskara biziberritu eta hizkuntza politikan jauzi bat emateko, kultur ekosistema saretu bat berpizteko, komunikazio sistema nazional bat egituratzeko, nazioarteko politikak garatzeko, harrera herria izateko, Euskal Herria Basque Country marka ezaugarri propioekin hedatzeko, eta abar.
Euskalduntze prozesua impasse egoeran dago. Urteak dira euskalgintza zein sektore ezberdinetako adituak hau baieztatzen ari direla. Hainbat faktore medio, euskalduntze prozesuan ez gaude ondo: arnasguneen ahultzea, kulturgintzaren erreferentzialtasunaren galera, telebistaren gainbehera, kontsumoaren fragmentazioa eta erabilera kurbaren estankamendua, besteak beste.
Egoera hau erabat iraultzeko norabide argia izango duten politika publiko sendoak nahitaezkoak izango dira, betiere euskalgintza eta inplikatutako sektoreekin plangintza partekatuak. Batez ere, oinarrizko lau zutoinetan: hezkuntzan, hedabide sisteman, haur eta gazteen aisialdian eta lan munduan.
Askoren arteko elkarlanetik eta adostasunetatik baino ezin daiteke pentsa euskalduntze prozesuan aurrerapen kualitatiborik posible denik. Euskalduntze prozesuak behar du lankidetzazko ekosistema bat oraino ezagutu gabea.
Eusko Jaurlaritzak ez dio erronkari tamaina hartu. Ondorioz, azken hiru legegintzaldiak galduak izan dira. Hau horrela, zailtasunak nabarmenak dira herritar guztien hizkuntza eskubideen bermatzean eta euskararen unibertsalizazioan aurrera egiteko. Horren adibide esanguratsuak izan dira azken urteetan onarturiko legeak, non koherentziarik egon ez den hizkuntza irizpideei dagokienean.
Zehatzagoak izateko, ez da garai berriei egokituriko hizkuntza politikarik txertatu eraberritu diren legeetan, aipagarriak izanik Kontsumitzailearen Legea, Funtzio Publikoarena, Enplegu Publikoarena, Hezkuntzarena eta Jarduera Fisiko eta Kirolarena, adibidez.
Euskara Jakiteko Eskubidea Bermatzeko Lege Proposamena aurkeztu du EH Bilduk azken bi legegintzaldietan, baina EAJk zein PSEk atea itxi diote. Kezkatzekoa izan da, gainera, azken Gobernuak sostengatu dituzten alderdiek gai honetan adostasunetara heltzeko izan duten jarrera itxia. Adibide gisa aipatu daiteke, alde batetik, legegintzaldi hasieran Jaurlaritzak Legebiltzarrean eztabaidara ekarritako Euskararen Agenda Estrategikoa 2021-2024 eta, bestetik, Euskal Sektore Publikoan Euskararen Erabilera Normalizatzeko Dekretua eraberritzeko EH Bilduren ekarpenekiko izan duten jarrera.
Larria da, halaber, urrats tinkoak egiteko adostasunak eraikitzea beharrezkoa den honetan, lan eremu desberdinetan lortu ez diren akordio instituzionalak: eremu soziosanitarioan, Osakidetzan, zaintzan, eremu sozioekonomikoan, ingurune digitalean, euskaltegien eremuan, ikus-entzunezkoetan, aisialdian, eta abar.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Kultura arlo estrategikoa da guretzat, Marina Garces filosofoak dioen moduan, gizarte batek bere burua pentsatzeko erabil dezakeen adierazpen autonomoa baita, norbera eta norbera inguratzen duen guzti horren arteko harremana. Hori ahalbidetzea eta horretan ari diren eragile eta norbanakoen bidea babestea gure ardura behar du izan. Kultura ez da saldu beharreko produktu bat, ezta defendatu beharreko ondare bat ere. Jarduera bizia, plurala eta gatazkatsua da, eta horren bidez herritarrok zentzua ematen diogu bertan partekatzen eta inplikatzen dugun munduari. Horregatik, politikaren eta kulturaren arteko harreman batek komunaren beste esperientzia bat posible egiteko bideak zabaldu behar ditu. Are gehiago hamaika menpekotasunen baitan bizi den Euskal Herria bezalako estaturik gabeko herri batean, arlo honen garrantzia funtsezkoa baita herri burujabeago eta, ondorioz, justuago, duinago eta askeago baten eraikuntzan. Aldiz, politikagintzak erabat bazter utzi du kultura, apaindura soil gisa erabiliz. Proiektu politiko baten baitan, ordea, guztiz estrategikoa izan daiteke eta beharko luke izan.
Kulturarik ez balego, herri guztiok bat eta bakarra ginateke. Toki ezberdinetan biziko ginateke, baina ez ginateke geure artean ezberdin izango. Kapitalismoaren zuztarrean dagoen homogeneizatze nahiak kultur aniztasunaren desagerpena dakar. Eta printzipio hau indartzen dugu geure kultura bazterrean uzten dugun bakoitzean, kulturari behar duen babesa ukatzen diogun bakoitzean eta sortzaileak axolagabeki tratatzen ditugun aldiro. Kulturak hizkuntza normalizazioan izan lezakeen eragina handia da eta ez da behar beste baliatzen. Kulturak herri baten kohesioan eta autoestimuan izan dezakeen eragina, gehienetan, oharkabean pasatzen zaigu.
Izaki kolektiboak gara, eta kulturak ezartzen ditu elkarrenganako loturak. Kultura sendo baten sehaskan gaudenean, elkarrenganako elkartasuna, enpatia eta begirunea handitzen dira. Norabide bikoitzean aritu behar dugu, ordea, gure lurraldean bizi diren jatorri ezberdinetako herritarren kulturarekiko begirunea eta adierazpen artistiko eta kulturalei bide ematea, eta aldi berean haiei ere euskal kulturaren eta hizkuntzaren ateak zabaltzea ere, elkarbizitzarako eta inklusiorako gako izan daitekeelako. Kulturara sarbidea izatea herritar ororen eskubide da, eta hala bermatu beharko litzateke, Euskal Herritartasunak kohesio gune bilakatuz, birpentsatuz eta sendotuz. Alienazioaren kontrako txerto gisa gainera, kulturaren sustapenak hein handi batean jendarte kritikoagoa eta burujabeagoa ekarriko luke.
Gaur egungo kultur politikaren protagonista orotariko agentez osaturiko jendarte anitzak (kultura kolektiboaren subjektu) behar du izan. Kultura partekatu bat behar dugu, sorkuntza prestigiatuko duen politika bat, lanpostuak sortuko dituena eta daudenak mantentzen lagunduko duena, ekoizpen kultur propioaren bitartez sortze eta ekoizpen prozesuetan bizitasuna txertatuko duena. Komunitatearen eraikuntzaren prozesu gisa ulertua, barne aniztasuna errespetatuko duen kultura, euskal kultura eta euskara indartzeko eta biziberritzeko giltza izango dena, elkartrukera zabalik egongo dena, geruza, adin, genero… guztiek sarbidea izango dutena. Kultur kudeaketaren gobernantza demokratikoa eta ekimen autogestionatuen garapena bateragarri izango dituen kultur politika bat, finean.
Beraz, erronka handia dugu hainbeste aldatu den errealitate honen aurrean eta Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Jaurlaritzak XII. legealdian urratsak eman baditu ere, besteak beste, Kultura 2028 Plan Estrategikoa eginez eta onartuz, duela hamarkada bateko kultur politika berdina planteatzen jarraitzen du. Horren adierazle dira Kultura Sailaren aurrekontuak, urtez urte errepikatzen direnak, inongo norabide aldaketarik, inongo berritasunik eta apustu argirik gabe. Eredu eta gobernu agortu baten beste adibide bat.
Heldutasun eta maila handi hori ez dator bat kulturgintzan ari direnen bizi eta lan baldintzekin eta egoerarekin. Salbuespenak salbuespen, oso baldintza eskasak ditu sektoreak eta oso zaurgarria da, are gehiago euskarazkoak diren egitasmo kultural eta kulturgileak. Eta hau izan behar du helburu nagusiarekin batera garatuko den alde inportanteenetako bat. Aurrekaririk gabeko ekintza eta inbertsio plan ausarta, Artistaren, Sortzailearen eta Kultur Langilearen Euskal Estatutuaren garapena, ditugun lanabesak eta eskumenak ahalik eta gehien zukutuz, oinarrizko kultura adierazpenak indartuz eta, ekosistemaren oinarria diren heinean, hauen aldeko defentsa irmoa eginez, termino monetarioetan neurtzen diren eta turismoa erakartzea helburu nagusi duten mega-proiektu eta makro-ekitaldietan oinarritzen den kultur ereduari kontrajarriz.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Ikus-entzunezkoena sektore estrategikoa da, ekonomiaren, gizarte kohesioaren eta, bereziki, herri baten hizkuntzaren eta kulturaren ikuspegitik. Azken 15 urteotan, iraultza digitalarekin, Internet, sare sozial, eta streaming plataformen etorrerarekin, ikus-entzunezkoek gure bizitzetan duten pisua biderkatu da. Alabaina, eskaintzaren eta baliabideen dibertsifikazio horrekin euskarak pantailetan zuen pisu erlatiboa asko gutxiagotu da.
Digitalizazioaren bat-bateko gorakadak eta smartphone-en erabilera orokorrak euskal komunikazio sistema nabarmen ahultzea eragin dute azken 10-15 urteetan. Gaur egun, euskal gazteak herrialdean errotuta dauden komunikabide tradizionalak alde batera uzten ari dira, sare globaleko praktika komunikatiboetan murgiltzeko. Gainera, euskal espazio komunikatiboa Espainiakoan disolbatzen ari da: 14-19 urteko gazteen % 70ek ez du Euskal Herrian egoitza duen komunikabide tradizionalik kontsumitzen. Nork hitz egingo die Euskal Herriari buruz? Nola sozializatuko dira belaunaldi berriak kultura, hizkuntza edo politika arloan edo balio sistemari dagokionez baldintza horietan? Ez dago komunikazio sistema nazional bat egituratzea xede duen politikarik.
Euskararen kalitatean eta kaleko erabileran azken datuek erakusten dituzten jaitsiera edo gelditasun zantzuen atzean faktore ezberdinak daudela jakinda ere, euskarazko ikus-entzunezkoen arloa aro digital berrira egokitzeko zailtasunek zerikusi zuzena izan dutela uste dugu. Gure tesia defendatzen duten hainbat ikerketa soziolinguistiko ere argitaratu dira azken aldian.
Gainera, hizkuntzaren normalizaziorako funtsezko arloa izateaz gain, gogoan izan behar dugu herritarren eskubideak ere jokoan daudela: EAEko 10/1982 Euskararen erabilera normalizatzeko oinarrizko Legeak, bere III. Kapituluan, edota 1992ko Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Kartak bere 11. eta 12. artikuluetan, ikus-entzunezkoak gure hizkuntzan jasotzeko herritarrok dugun eskubidea eta erakundeek hau bermatzeko duten betebeharra aipatzen dituzte.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Ikus-entzunezkoen Euskal Kontseiluaren Legea eta Ikus-entzunezko Komunikazioaren Legea.
Europar Batasunak 2000. urtean aholkatu zuen Ikus-Entzunezkoen Kontseilu independenteak sortzea, ikus-entzunezkoen gardentasuna, aniztasuna, eta publizitate arauen betetzea gainbegiratzeko.
EAEn aditu independenteek osaturiko ikus-entzunezkoen erakunde publiko horrek bermatuko du bere eskuduntzen markoan dauden ikus-entzunezkoen arloko legeak, gardentasuna, aniztasuna eta neutraltasuna betetzen direla, baina, era berean, Kontseilu honek euskaldunon hizkuntza eskubideak betetzen direla gainbegiratzeko ardura izango du.
EITB Euskal Herriko euskarazko ikus-entzunezkoen industriaren motorra da, eta hala izaten jarraitu behar du, EITBren 5/1982 Sorrera Legeak aipatzen dituen euskararen normalizazio helburuak lortzeko. Horretarako honako neurriok hartuko ditugu, besteren artean:
– Aurrekontuetan eta programazioan euskarazko kateei lehentasuna ematea.
– EITBren seinalea Euskal Herri osoan eta euskarri desberdinetan eskuragarri egoteko laguntzea.
– EITBko gaztelerazko kateak ere hizkuntzaren normalizazioan tresna eraginkorrak izateko eta erdal hiztunak euskarara gerturatzeko, gaztelaniazko kateetan euskara ikusgarri izatea, beharrezkoa denean gaztelerazko azpidatziak erabiliz.
2020ko hauteskunde programaren diagnostikoan esaten genuen 90. hamarkadatik munduaren egoera asko aldatu zela eta orduraino ezagutu genituen instituzioen funtzioak aldatzen ari zirela, eta horrek gurea bezalako estaturik gabeko herri batean eragin handia zeukala. Botere harremanen oreka berri baten aurrean geundela, aktore ezberdinak agertuz eta gatazkak ugarituz. Azken lau urteotan bizi izan ditugun aldaketek gure aurreikuspenak baieztatu eta, areago, aurreikusi ezin genitzakeen eszenatoki berriak ekarri dizkigu: Fronte Polisarioak su-etenari bukaera eman eta Marokoren kontrako gerrari ekitea berriz ere, Errusiak Ukraina inbaditzea, Finlandia eta Suedia NATOn sartzea, Europako estatu ezberdinetan gerraren apologia irekia entzutea eta, bien bitartean, Israelek Palestinar herriaren kontrako erabateko eraso genozida garatzea, nazioarteko komunitatearen konplizitate eta ezintasunaren aurrean. Zer esan Turkiak Kurdistanen garatzen duen politikaren inguruan edo Europan bertan ematen ari den autoritarismoaren gorakadaren inguruan zein Europar proiektuaren krisiaz.
Agertoki konplexu horretan gure herriak bere etorkizunaren jabe izan nahi badu, mundu osoan zehar harremanak egin eta bere burua ezagutzera eman beharko duela argi dago. Munduan dagokigun tokia izan nahi badugu, gure interesak eta dugun gaitasun mugatua ahaztu gabe, dagokigun papera ere jokatu beharko dugu. Azken urteotan Jaurlaritzak ez dio erronka horri erantzun. Ez du gure herriaren beharretan eta gure herriaren aitortzarako kanpo politika egin.
Euskal Herriak bezala, bere buruen jabe izan nahi duten beste herriekin ditugun harremanak indartu beharko ditugu eta euskal instituzioek beste herri horietako instituzioekin hartu-eman iraunkorrak izan beharko dituzte. Gure kanpo proiekzioa gure herria definitzen duten ideien eta baloreen arabera egiten dela ziurtatu beharko dugu. Nazioarte mailan gure herrialdea ikusgarri egiteko marka komunaren falta dugu eta euskal instituzioetatik ere planteamendu honekin bat egiten ez duenik dago. Basque Country marka indartu beharrean (honen egokitasuna aztertzera sartu gabe), marka propioak sortu eta Basque Country-ren aterkipean kokatzen ez diren instituzioak daude.
Ildo honetan, Euskal Diaspora berebiziko lana egiten ari da euskal nortasuna eta kultura mantentzeko, baita berau munduari ezagutarazteko ere. Euskal Diasporak nazioartekotze prozesu horretan eragile izateko duen gaitasuna aitortu eta indartu beharko dugu, joka dezakeen paper hori burutu ahal izan dezan, eta, horretarako, merezi duen legea onartu beharko dugu.
Erronka horiei erantzun ahal izateko, Jaurlaritzak Kanpo Ekintzari esleitzen dion garrantzia eta baliabideak handitu eta herri bezala nazioartean agertzeko egituraketa instituzionala sendotu egin beharko ditugu.
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren 75. Urteurrena bete den honetan, azpimarratu behar da Estatu guztiek pertsona guztien eskubide guztiak errespetatu eta babestu behar dituztela, betebehar juridikoa den heinean. Botere publikoak inperatiboki behartuta daude diskriminaziorik gabe errespetatzera eta bermatzera pertsonen duintasuna eta integritatea. EH Bildutik argi dugu giza eskubideen nazioarteko legedia eta berarengandik ondorioztatzen den balio multzoa oinarri sendoa dela. Baina gaur egun mundu mailan pairatzen dugun ziurgabetasun eta mehatxu larrien aurrean dagoen eraginkortasun eza izugarria da. Sistema honen krisia nabarmena da.
Mundu osoan zehar 100 gatazka armatu baino gehiago piztuta daude. Genozidioek gure kontzientzia izutzen dute. Etengabeko exekuzioak, bortxazko desagerpenak, tortura eta giza eskubideen beste urraketa larri batzuk ugaltzen dira planetan zehar. Gurean ere iraganean zio politikoagatik eskubideen urraketa sakon eta zabal pairatu dugu. Orainaldian printzipio horien bortxaketa jite sozial eta ekonomikoa hartzen ari da, gero eta gehiago.
Ez eskubide zibilen eta politikoen urraketa soila, agian esanguratsuenak,nabarmenenak… baita ere gupidarik gabe bortxatzen dira eskubide sozial, ekonomiko eta kulturalak, bloke horri ingurumenekoak ere gehitzen zaizkiolarik azken bolada honetan. Zentzu horretan, korporazio multinazionalek praktikatzen duten kapitalismo basatiak eskubideak neurri ikaragarri batean urratzen dituzte, han hemen. Beharrezkoa da honetan Behatoki bat sortzea, benetan honen magnitudea ezagutzeko eta erantzun egokiak proposatzeko eta inplementatzeko.
Giza-banakoen eskubideek balio osoa dute ”bereizketarik batere egin gabe arraza, kolorea, sexua, hizkuntza, erlijioa, iritzi politiko edo beste edozein motatako jatorri edo beste edozein ezaugarri direla eta”, Aitorpen Unibertsalaren arabera. Gure lurrean ere giza eskubideak ezin egikaritzeak edo urraketa zuzenek bigarren mailako hiritar multzoa sortarazten dute jatorri, arraza, sexu orientazio edo identitateagatik, soslai sozio ekonomikoagatik… Gure belaunaldi honetan ohikoak bihurtzen ari diren gorroto hutsegite, diskurtso eta delituek ezberdintasun sozialak hartzen dituzte jo-mugatzat.
Pedagogia eta hezkuntzaren bitartez, elkartasuna eta aniztasuna indartuz, aurre egin behar zaie gorroto gertakariei, “0” tolerantzia eskema baten baitan gure komunitatea ahalmenduz.
Nola ahaztu eskubide kolektiboak. Norbere kultura, hizkuntza, identitatea, nortasunari eskubidea eta herrien autodeterminaziorako eskubidea, Nazioarteko Paktuetan jasoa dena hitzez hitz, Euskal Herrian erabakitzeko eskubidearen bitartez konjugatzen dugu. Ekimena hartu behar da praktikara eramateko, adostasun zabal bat lortzeko hemen, erabakitakoak munduaren aurrean errespetua jaso dezan.
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala garrantzitsua da: eskubide eta askatasunak praktikan egikaritzeko eta urraketen aurrean euren defentsa gauzatzeko babes sistema oso bat ere ezartzen du, maila ezberdinekoa: unibertsala, nazioartekoa, erregionala, lokala. Eta azken bolada honetan horren krisia inoiz baino nabarmenagoa da. Guk, gure txikitasunetik, giza eskubideen babesaren sistema indartu behar dugu, dagoen ziurgabetasuna gainditzeko, babes tresnak eraginkorrak izan daitezen. Asko geratzen da egiteke. Egunerokotasunean giza eskubideen balioak sustatzea, botere publiko guztiei exijitzea eta pertsona guztiak mundu osoan etengabeko mehatxuetatik defendatzea da EHBilduren konpromisoa.
Zentzu honetan botere publikoek giza eskubideak eta askatasun demokratikoak errespetatuak izan daitezen betebehar ekidinezina dute. Herritar orori segurtasuna bermatzea eta gizarte bezala elkarbizitza baketsua eskaintzea eskubide indibidual eta kolektiboen errespetuan oinarrituta egon behar dira. Justiziara sarbidea erraztea, prozedura egokiak eta ebazpenak garaiz ematea, abokatuen defentsa eta prokuradoreen ordezkaritza ziurtatzea, norbere hizkuntzan jarduteko baliabideak ematea, frogen praktiketarako bitartekoak handitzea… Guzti horrek justizia sistemarekiko herritarrengan dagoen konfidantza maila baxuari buelta ematea ekarriko du ( Soziometroetan okerren baloratua den administrazioa da) eta batipat justizia sistemaren erregenerazio eta modernizazioan pausu garrantzitsuak izango dira. Konsziente izanik EAEk arlo honetan eskuduntza mugatuak dituela asko dago egiteko.
Espetxe sistemaren eskuduntzaren eskualdaketak berebat, aukera paregabea eskaintzen du beste kartzela-politika bat garatzeko, zeinean kartzela zigorraren aurrean bestelako neurrien aplikazioaren aldeko hautua egingo den eta kartzela zigorra betetzen den kasuetan gizarte aurreratuenen pareko politikak inplementatuko diren, pertsonaren bergizarteratzean oinarrituta, kartzelaratzeko kausen gaineko diagnosi eta neurriak ezarriko diren, benetako prebentzio politikak eta ondoren jarraipen indibidualizatuak. Azpiegiturak, programak, espetxe legeriak eskaintzen dituen politika aurrerakoienak berrikusi eta pertsonal arloan eman beharreko jauziak izango dira ardatz.
Arartekoaren figuraren eta atribuzioen sakontzeak ekarriko du ere giza eskubideen eta askatasun demokratikoen betetzearen gaineko kontrola areagotzea eta finean gizarte demokratikoago baterako urratsa.
DIAGNOSTIKOA
Euskal gizarteak, Europako mendebaldeko beste edozein gizartek bezala, erronka eta kezka ugariri egin behar die aurre segurtasunaren ikuspegitik begiratuta. Ikuspegi subjektibo bat da, pertsona edo kolektibo batetik bestera aldatzen den pertzepzio bat.
Bide errepresibo-punitibo klasikoaz (delituaren prebentzioa eta, prebentzioak huts egiten badu, jazarpena bilatzen ditu) eta segurtasuna eskubideen berme gisa ikusteaz gain, segurtasunaren hirugarren alderdi bat landu nahi du EHBilduk zainketa komunitario gisa, gizarte-harremanak eta elkartasun kolektiboa indartzeko segurtasunari berari erasotzen dioten gertaeren aurrean.
Oro har, bizikidetzari eragiten dioten jarrerak hainbat faktorerekin lotutako alderdiekin uztartzen dira, hala nola gizarte-bazterkeria, pobrezia, adikzioak eta buru-osasuneko arazoak, besteak beste. Neurri erreaktibo-errepresibo hutsak ez dira eraginkorrak izan segurtasuna lortzeko, eta lehen adierazitako kausa horiek azpimarratzea, aldiz, balio segurua da proposatutako helburua lortzeko. Segurtasuna, oro har, poliedro bat bezala konfiguratu behar da, non figuraren aldeek norberaren segurtasunean zein segurtasun kolektiboan eragin dezaketen ezagutza-arlo sozialak irudikatuko dituzten. Ildo horretan, poliziak (Udaltzaingoa eta Ertzaintza), osasun-arloko profesionalak, gizarte-ongizatearen arlokoak, hezkuntza-arlokoak, berdintasun-arlokoak, hirigintza-arlokoak, judikaturakoak, fiskaltzakoak, kriminologia-arlokoak, eta abar, koordinatu egin behar dira tokiko mahaietan zein EAE osoan berehalako, eta epe ertain eta luzerako soluzioak proposatzeko.
Horrenbestez, segurtasuna herritarren kezka bat, eskubide bat eta bokaziotik eta profesionaltasunetik eman behar den zerbitzu publiko bat dela ulertzen dugu. Hurbiltasunetik eta espezializaziotik eman beharrekoa. Beren funtzioak modu arrazional eta koordinatuan egikaritu behar dituzten hainbat agentziatatik eskaintzen den zerbitzu bat. Jarduketa publiko bat, guztiak bezala, berriz formulatu beharreko baliabide mugatuekin eraginkorra eta jasangarria izan dadin. Gure artean ditugun arazo anitzei aurre egin behar dien zerbitzu bat: zibersegurtasuna, gorroto-delituak, emakumearen aurkako indarkeria, haur eta nerabeen kontrako indarkeria, ingurumen-delituak, kriminalitate era berriak nazioarteko testuinguruan…. Erantzun berriak eskaini behar dizkiegu erronka berriei.
Eta, jakina, segurtasuna funtsezko eskubide eta askatasunak gauzatzearekin orekatu nahi du EHBilduk. Arlo horretako gauzak eraldatu nahi ditugu. Eskubide guztiak euskal herritar guztientzat Euskal Herri osoan, horixe da gure leloa. Ezin dugu fatalismoan erori, buru-belarri aritu gara helburu hori lortzeko eta segurtasun-eredua eraldatzeko.
Oposizio gisa egin dugun lanean zaildu egin gara azken hamarkadetan inposatu den segurtasun-ereduaren azterketan eta kritikan. Proportzionaltasunik gabe eta modu ez-eraginkorrean eramandako kasuak aztertu ditugu, sarritan aurreikuspen-faltagatik eta aurrea ez hartzeagatik, zuzendaritza politikoaren delegazioagatik eta utzikeriagatik eta, kasu askotan, Segurtasun Sailaren kudeaketa desegokiagatik gertatzen direnak. Manifestazio- eta greba-eskubideen urraketa, Mozal Legearen abusuzko aplikazioa, eta neurriz kanpokoa eta arbitrarioa izan den jokaerarekin lotutako hainbat gertakari larri izan dira azken urteetan. Ezin dira ahaztu agente batzuek erabili izan dituzten esamolde agresiboak, euskarafoboak eta baita modu irekian eskuin muturrekoak ere. Ezin dugu aipatu gabe utzi Ertzaintzan jarraipen zabala izan duen protesta korporatibo asindikala, non agerian geratu diren kidegoan jada sumatzen ziren hainbat jarrera eta modu, orain arte nabarmentzen utzi ez bazaie ere.
Bestalde, Sailaren gardentasun-falta etengabea izan da. Sekretismoak eta polizia-eraginkortasuna babesteko informazioaren zentsurak ezinezko misio bihurtu du protokoloetan eta instrukzioetan sartu ahal izatea. Herritarren eskubideak hartzen ditu eraginpean opakotasunak, herritarrek ez baitakite zer mugarekin ematen den polizia-zerbitzua. Atestatu eta ikerketa sentsibleen informazio erreserbatua komunikabide jakin batzuei etengabe filtratzen zaien bitartean, kanpoko kontrol instituzional eraginkor bat egitea (hala nola parlamentarioa) hesi-lasterketa bat da.
Beste zentzu batean, Sailak Ertzaintzaren eredua udaltzaingoetara edo larrialdi-zerbitzuetara edo suhiltzaileetara zabaltzeko duen borondatea nagusitzen dela ikusten ari gara. Arkauteko Polizia eta Larrialdietako Akademiaren gaitasuna agortuta dagoela ikusi daiteke argi eta garbi, eta ez soilik izangaien prestakuntza-premiei erantzuteko, baita hautaketa-prozesuak egiteko ere. Izangaiak joera politiko-sozial jakin batetik ebaluatzeko “soziograma” bezalako metodoekin eta EPE bateratuekin, Arkautek ez dio erantzuten pertsonalaren hautaketa aukera-berdintasunetik egiteko eta zerbitzatu behar duen sozietatearen isla izan behar duen polizia bat lortzeko helburuari.
Disfuntzio horiek direla-eta, eztabaida sakon bat jarri nahi izan dugu abian polizia euskaldun, moderno, zibil, hurbileko, eraginkor eta garden bat izateko. Eztabaida hori naturaltasun osoz garatu da Kataluniako Parlamentuan edo, esaterako, Bilboko Segurtasun Itunaren inguruan, baina Eusko Legebiltzarrean ez da egin nahi. Galdutako aukera bat.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
DIAGNOSIA
Pandemia eta pandemia osteko abaroan, justizia boterean hainbat esku hartze ikusi ditugu. Horien adibide dira osasun larrialdian hartutako erabakien kontrako ebazpenak edota euskaldunon hizkuntza eskubideen kontra botere judizialaren ebazpen larriak. Gure kasu zehatzean, gainera, ez dauzkagu behar genituzkeen tresna guztiak gure esku garrantzizko zerbitzu publiko honi modu egokian erantzuteko. Ez baitugu arlo guztietan gure legedia garatzeko eskumena –Autogobernuaren ponentzian gure proposamenek hori exijitzera jo badute ere- eta horren ondorioz, ezta ere legeak betearazteko gure justizia sistema egikaritzeko. Izan ere, justizia espainolaren menpe gaude.
Estatutuak aurreikusten duen eskumena Justiziaren administrazioa antolatzera murrizten da. Hainbat zerbitzuk modu egokian funtzionatu dezaten, antolaketa arazo estruktural larriekin aurkitzen gara.
Justiziako langileak euskal administraziokoen baldintzetara ekiparatzeko bidean urrats garrantzitsua eman da gorputz teknikoen (Prozesu Tramitazioa, Kudeaketa eta Laguntza Judizialeko kidegoak) Ekiparaziorako IV. Akordioa sinatzearen ondorioz. Honen alde txarra izan da Auzitegi Medikuntzako Euskal Institutuko (IVML) langileek ez dituztela era berean lan baldintza egokiak lortu, are gutxiago Osakidetzako medikuen mailarekin konparatuta.
Beste alde batetik, justiziaren paralisia argia izan da. Pandemiak agerian utzi ditu justiziako administrazioaren ahulezia eta mugak. Horien artean, Euskara eta Hizkuntza eskubideen bermea azpimarratu beharko genituzke. Izan ere, justizian euskaraz jardutea ia ezinezkoa da. Horregatik, beharrezkoa da prozesu judizial oso bat egiteko “proiektu pilotuak” egitea hainbat epaitegietan. Era berean, digitalizazioaren eremuan ere arazo nabarmenak ageri dira. Izan ere, justiziaren modernizazioaren prozesuak arazo desberdinak mahai gaineratu ditu, besteak beste, eremu digitalizatuan euskaraz jarduteko oztopoak nabarmendu dira azken urteetan.
Gazte Justiziaren arloan ere eredu aldaketan sakontzeko beharra ezinbestekoa da. Izan ere, adin txikiko pertsonen oinarrizko eskubideak bermatzeaz gain, euren garapenean sakondu eta ondoeza modu egokian gainditzeko prozesuan parte hartzen duten langile ororen arteko harremana eta lotura bermatu behar dira, interbentzio eredua aldatu asmoz. Horretarako hezkuntza eta pedagogia ereduak zabaldu eta indartuz. Azpiegitura eta inguruneak duen garrantzia eta eragina kontuan izanik, Gazte Justiziaren arloan dauden azpiegituren azterketa sakona egitearen garrantzia azpimarratzen dugu eragin positiboa izango duten inguruneak eraiki asmoz. Era berean, Gazte Justizian lan egiten duten langileen lan baldintzak hobetu eta enpleguak egonkortzea ezinbestekoa da.
Berezko Justizia administrazioa antolatzeko arazo estruktural larriekin aurkitzen gara –eskumen falta- baina baita ere premia, erronka eta arazoei aurre egiteko Justizia Sailaren ez-gaitasun osoarekin topo egin dugu: emakumearen bortizkeriaren Epaitegietan dauden gabeziak, espediente digitala garatzeko zailtasuna, zerbitzua euskaraz emateko ezintasuna, zerbitzu batzuen utzikeria, Auzitegi Medikuntzako Euskal Institutua.…
Formazioa euskaraz murrizteaz gain, perfilatutako plazak ezin dira LEPera atera, Justizia Ministerioak debekatzen baitu. Beraz, konkurtso zehatzaren bitartez bakarrik bete daitezke. Indarra egin behar da plaza hauek oposizio bidez betetzeko arautegia aldatzeko.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Euskal justizia-botere baterantz
DIAGNOSIA
Kartzela ereduari buruzko diagnostiko zehatz baten gainean, EHBilduk zigor- eta espetxe politikaren gertuko sistema alternatibo oso bat diseinatu zuen, hainbat neurri zehatuz, gizarte moderno eta solidario batekin lotutakoa, espetxeratuen gainean kezka jartzen duena, presoen eskubideak errespetatzen dituena, osotasun fisikoari, osasunari, garapen pertsonalari, behar psiko-sozialei garrantzia ematen diona eta, nola ez, gizartean ahalik eta hobekien eta azkarren berriz txertatzeko eskubideari lehentasunezko erantzuna ematen diona. Neurri horiek ez dira guztiz inplementatu.
Euskal gartzelaren espetxe eskumena lurra hartzen ari da, kudeaketaren bigarren urtean. EHBilduk eskumen honen inplantazioarekin jarrera erreztailea izan du, batez ere barruko lobby eta eskuin-muturretik etorri diren erasoen aurrean. Hala ere, espetxe eremuko arazo handienetarikoa espetxeratuen oinarrizko eskubideen bermea dira, zoritxarrez, hainbat heriotzen berri izan baitugu azken urte luzeetan. Hori ekiditeko berme eta neurriak hartzearen garrantzian sakontzeko beharra adierazten dugu.
Kartzela eskuduntzaren transferentziaren etorreraren testuinguruan, EHBilduk lan handia egin du egoki gauzatu eta kudeatu dadin. Jarrera proposatzailea eta aldekoa, adibidez, Aukerak agentzia sortzeko irailaren 30eko 3/2021 legearen aldeko jarrera ere izan genuen, beharrezkotzat hartzen genuelako horrelako tresna espetxe barruko bizitza kudeatzeko. Eskumen honen ezarpenak hainbat oztopo izan ditu, gaur gaurkoz gainditu beharrekoak. Norabide onean eta tresna guztiak eskutan egonagatik, orain urratsak eman behar dira espetxe politika ezberdin, alternatiboa, gizatiarragoaren beharra. Hori da gure apostua.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Espetxeen eskumenari dagokionez, kudeaketa alternatiboko eredu bati aurre egin behar zaio, honako hauek dakartzana:
DIAGNOSIA
Iraganean izandako giza eskubideen urraketa guztiz larriei buruzko egiaren eta justiziaren esparru baterako eskubidea du euskal gizarteak, esparru hori ezarri eta haren gainean bizikidetza eraikitzeko. Ezin da ukatu bide luzea egin dela, baina biktima guztiek erreparaziorako modu berean dituzten eskubideen betearazpenak eta bermeak ez diete modu egokian erantzun biktima horien premiei.
Era berean, motibazio politikoagatiko presoei aplikatzen zitzaien sakabanatze-politika amaitu da, zorionez. Eusko Jaurlaritzak espetxeen eskumena bere gain hartu izanarekin lotu behar da hori, eta horri esker Tratamendu Batzordeek balorazio neurtuagoa dute presoen jarrera eta bilakaerari buruz. Dena den, aplikatzen zaien salbuespenezko legeria iraunaraztearen ondorioz, Auzitegi Nazionalaren espetxe-zaintza zentraleko epaitegiak irakurketa oso zorrotz bat egiten jarraitzen du askatasuna lortzeari begira.
Agertoki bat bultzatu behar da non, gizaki ororen duintasun propioan oinarrituta, ez den ezein giza eskubide edo funtsezko askatasun urratuko. Oinarri demokratikoak indartu behar dira urraketak berriz gertatuko ez direla bermatzeko.
Bizikidetza demokratikoan eta normalizazio politikoan oinarritutako etorkizun batez gozatzeko eskubidea du euskal gizarteak. Aniztasunaren errespetutik abiatuta, ideia eta proiektu politiko guztiak demokratikoki defendatzea eta askatasunean garatzea ahalbidetuko duen esparru politiko bat eraiki behar da, hori saihesten duten eragozpen guztiak gaindituz.
Gure ikuspuntutik, ezin da herri honek 1936ko estatu-kolpetik, gerratik eta diktaduratik gaur egunera arte bizi izan duen gatazka bereizi. Horrela, frankismoaren biktimei aitortza eta erreparazioa emateko lege bat bultzatu zuen EHBilduk, eta EAJ-PSE binomioak ezezkoa eman zion lehen une batean. Ez zuten onartu, halaber, Frankismoaren Krimenen aurkako Plataformak –memoria historikoaren arloan dagoen pisu handieneko iritziak– legegintzako herri-ekimen baten bidez helarazi zigun memoria historikorako lege-proposamena. Haatik, beren lege-proiektua ekarri zutenean Memoria Historikoaren eta Demokratikoaren 9/2023 Legean gauzatu zen akordio batera iritsi ahal izan ginen, eta EHBilduren aldeko botoa izan zuen, hobekuntzak baitzituen egiaren inguruan eta justiziaren inguruan (ikerketa-batzorde bat sortzea eta epaitegien aurrean kereilak tramitatzeko baliabideekin hornitzea, hurrenez hurren).
Aurrerapausoak ikusten ari gara, halaber, Euskal Autonomia Erkidegoan 1978 eta 1999 bitartean izandako motibazio politikoko indarkeria egoeran giza eskubideen urraketak jasan dituzten biktimei errekonozimendua eta erreparazioa emateko uztailaren 28ko 12/2016 legearen aplikazioan. Estatuaren biktima horiek ikusten ari dira judizioz kanpoko exekuzioekin eta torturekin lotutako beren kasuak aztertuak izaten ari direla, eta ebatziak izaten ari direla, halaber, errekonozimendua eta erreparazioa ematearekin lotutako beren espedienteak. 334 kasu bideratu dira jada (187 aurreko 107/2021 dekretuari jarraikiz eta beste 35 2021. urtean, 46 2022. urtean eta 66 2023. urtean). Aipatzekoa da adituen landa-txostenen arabera 5.000tik gora kasuri buruz ari garela hitz egiten, Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan.
Ezin dira aurrerapausoak ukatu, baina erritmoa etsigarria da, eta, gainera, justizia penalak abalatzen ez duen administrazio-errekonozimendu batekin konformatu behar dira biktima horiek. Torturatutakoak eta exekutatutakoak izan ziren, ez dago torturatzailerik eta exekutatzailerik. Balorazio Batzordea gomendioak ari zaizkigu ekartzen, eta gomendio horien gainean legearen testua irekitzea proposatzen dute hobekuntzak sartzeko Estatuaren biktimei egin beharreko errekonozimenduan, erreparazioan eta kalte-ordainean.
“Errelatoaren bataila” deitu izan zaionaren inguruko eztabaida publikoa indarra galtzen ari dela esan badezakegu ere, oraindik ere interesa dago tentsioa eta eraso berriak eragiteko, jardunbide egokiak eta partekatutako ekimenak adostu eta sinergiak bildu beharrean.
Desmilitarizazioaren esparruan, Espainiako segurtasun-indarren “atzera-egitea” izan da orain arte gehiengo parlamentarioaren aldarrikapena. Egungo legegintzaldian, EAJren eta PSEren arteko akordioak beheratu egin du aldarrikapen hori, eta Espainiako indarrak “beren eskumen-esparrura” egokitu daitezela exijitzen da orain. Zoritxarrez, Eusko Jaurlaritzak eskari hori betearazteko ere gaitasun nahikorik ez duela ikusi dugu.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Ezinbestekoak dira Administrazio publikoaren monitorizazio-tresnak. Baina kontroleko eta gardentasuneko mekanismoen kontrolik gabeko dibertsitate batek mekanismo horien intentsitatea eta efikazia gutxitzea ekarri dezake. Arartekoaren bulegoak badu esperientzia eta egitura erakunde publikoen jarduketa zaintzeko eginkizuna betetzeko. Jakina, hobetzeko marjina du, besteak beste Arartekoa Erakundea sortu eta arautzen duen otsailaren 27ko 3/1985 Legeak 40 urte beteko dituelako hemendik gutxira.
Sakon ebaluatu dugu zein esparrutan mereziko lukeen modernizatzea erakunde horri bidali diogun parlamentu-mandatua. Aginduzko erremintak izatea fiskalizazioa onartzen ez duten erakundeek behar bezala eta epearen barruan erantzun dezaten; giza eskubideak eraginpean hartzen dituzten jarduketen zaintza esparru pribatuko korporazio edo erakunde handietara zabaltzea; ikertzeko eta dokumentazioan sartzeko dituen eginkizunak hobetzea; hainbat gaitasun hartzea, hala nola Nazio Batuetako Tortura Prebenitzeko Mekanismoak eskaintzen dituenak; “amicus curiae” figura epaitegien aurrean aurkeztea; alderdiei bitartekaritzako eta justizia berrezartzaileko mekanismoak eskaintzea gatazkak bideratzeko; kexak jartzea “soft law” erakundeetan, adibidez Nazio Batuenetan.
Arartekoak berak adierazi zuen proposamen bat egingo zuela bere legea erreformatzeko, eta talde parlamentarioei helaraziko ziela. EHBilduk bere konpromisoa agertzen du proposatzen digun testua aztertzeko eta, diagnostiko eta gogoeta horien gainean, monitorizazioko erakunde garrantzitsu hori berroneratzeari eta modernizatzeari ekitea.
SARRERA
Administrazio publikoak herritarren beharrizanak erantzuteko tresna eraginkorra behar du izan. Politika publiko eraldatzaileak gauzatzeko sektore publiko indartsu bat izatea derrigorrezkoa da. Eskuin indarrek eta neoliberalismoaren teoriek sektore publikoa oztopo gisa irudikatzeko erakusten duten nahiaren aurrean ezkerretik sektore publikoaren ezinbestekotasuna aldarrikatzea dagokigu.
Sektore pribatua efizienteagoa denaren ideiari eusten diote eskuin indarrek, herritar guztiok babestuko gaituzten zerbitzu publiko indartsuak desmantelatu eta diru publikoa interes pribatuen mesedetan uzten duen bitartean, gehienetan haiei men eginez, azpikontratazio edota diru publikoaren banaketa irizpideen bidez administrazioa hustu eta askotan bitartekari lan soil bat egitera bultzatuz.
Horren aurrean badago sektore publikoaren defentsa egin behar politiko bat. Baina horrek ezin gaitu dagoenaren defentsa sutsu bat egitera mugatu. Sektore publiko indartsua herritar gehiengoen interesak babesteko tresnatzat dugunok ezin dugu autokonplazentzian erori eta egun dauden gabeziei aurre egin eta administrazio publikoak modernizatzeko duen beharra azaleratu eta berau eraldatzeko konpromiso irmoa behar dugu. Sektore publikoa izan daiteke efizientea, operatiboa eta modernoagoa, digitalizazio prozesuen inplementazioak egin, garaian garaiko beharrizanetara modu malguan antolatzeko gaitasuna erakusten duena eta etengabeko eraldaketa prozesuan jardungo duena, plantillaren eskubideak eta herritarrei zerbitzu emateak modu orekatuan emango dituena.
Aitortu beharra dago: sektore publikoaren antolaketa den administrazioak ez dio egun jendarteak bizi duen abiadurari erantzuten. Sektore publikoa zaharkitua geratu da zerbitzatu nahi duen mundu horren aurrean. Gizartea azkar ari da aldatzen: behar pertsonal berriak, zibilizazio erronka berriak, digitalizazioa,… eskuinak maiz erabiltzen du sektore publikoaren defizit guzti hori pribatizazioaren aldeko hautua egiteko.
Hala ere, ez dute heuren helburu politikoa lortu, jendartean zerbitzu publikoen beharrarekiko kontsentsu zabala egon badago eta. Denok behar ditugu gure bizitzan noizbait kalitatezko hezkuntza, segurtasuna, arreta medikua, azpiegiturak, gure enpresentzat erraztasunak, lanaren kalitatea bermatzeko politikak, etxebizitza publikoaren sustapena…Baina zerbitzu publiko horiek eskaintzeko moduak herritarrengan administrazioak eragiten duen konfidantzan ezberdintasunak handiagoak dira. Askotariko faktoreak aurkitu daitezke hau azaltzeko.
Batetik, zerbitzuen kalitatea bera. Lehen arretako medikuen falta, garraioaren maiztasun eta ibilbideak, kirurgia bat egiteko itxaron zerrendak, ikastetxe publikoen azpiegitura zaharkituak… zerbitzu publikoen kalitatean okertze bat eman denaren iritzia oso hedatua dagoela konstatazio bat da. Pribatizazio prozesuek ere zerbitzu publikoen kalitatean eragin kaltegarria sortu dute, ustez malgutasun eta kriterio ekonomikoen arabera eginda egon arren
Bestetik, administrazioak berak jarduteko duen moduak ere eragiten du zerbitzu publikoekiko mesfidantza, administrazioaren eraginkortasun eta abiadurari lotuta hein handi batean. Justizia administrazioaren geldotasuna, oinarrizko errenta jasotzeko itxaronaldia, kultur sortzaile batek egin behar dituen burokrazia kudeaketa guztiak dirulaguntza bat jasotzeko… horren adibide dira. prozedura garantistek ez lukete azkartasunaren albokaltea eragin behar egun egiten duten bezala. Administrazio efiziente eta modernoago baten beharra urgentziazkoa da.
Azkenik, badago diru publikoaren eta politikan jarduten duten karguenganako mesfidantza handia. Politika desprestigiatzeaz gain, sektore publiko osoak jasotzen duen oinordetza da eta horri amaiera eman behar zaio. Sare klientelarrekin amaitu, administrazio publikora irismena guztiei berdindu irizpide objektiboetan eta ez beste ezertan oinarrituz, diru publikoaren erabilera egokia egiten dela kontrolatu eta herritarrekiko gardentasun handiagoz jardutea dira sektore publikoa herritarrengan prestijiatzeko modua. Herritarrei eskatu ezezik eman egin behar zaielako, zintzotasuna, efizientzia eta kalitatea.
Finean administrazio publiko modernoago eta efizienteago bat behar dugu, diru publikoarekin zorrotz eta kargu publikoekin garden jardungo duena.
Administrazio publikoa prestigiatzeko lau lan ildo nagusitan jardungo dugu datozen lau urtetan:
– Administrazio publikoaren auditoretza sakona
– Administrazioaren digitalizazioa.
– Enplegu publikoa.
– Gardentasuna eta ustelkeriaren aurkako borroka. Kontratazio publiko eta dirulaguntzen politika berriak.
Egun administrazioak duen antolakuntza eta plantillaren gaineko auditoretza sakon baten enkargua izan- go da egingo dugun lehen gauza. Funtzio publikoen legeak eta gainontzeko marko juridikoak ezarritako mugak kontutan hartuz, administrazio publikoaren eraldaketa batek egiturazko aldaketak ekarriko ditu baina administrazioa berdimentsionatu beharra dago. Sozietate publiko hainbaten beharra galdekatu, sail bakoitzari atxekitutako pertsonal eta azpikontratazioa berrikusi, zerbitzu pribatizatu batzuen berreskura- pena, amortizatu beharreko lanpostuak amortizatu,… bideorri bat egin beharra dago administrazio publi- koa efizienteago egiteko.
DIAGNOSTIKOA
Eraldaketa digitalak dakartzan agertoki berrietara herritarrak, jarduera ekonomiko guztiak eta administrazio publikoa bera ere egokitzea ezinbestekoa da. Administrazio publikoa ezin da atzean geratu teknologia digitalek dakartzaten onurei muzin eginez eta datozen berrikuntza teknologiko berriei aurre egin behar die. Are gehiago, egoera berrira egokitzeaz gainera traktore eta ekintzaile papera bete behar du; eta eraldaketak digitalak eta adimen artifizialak dakartzan potentzialitateak baliatu gobernu eta administrazio publiko irisgarri, gertuko, adimentsu eta eraginkor bat erdiesteko.
Eraldaketa digitalak ere aukera eman behar digu administrazioa zerbitzu publikoen baitako prozesuak berrasmatu eta hobetzeko, beti ere, eta esan gabe doa, herritarren arretaren eta zerbitzuaren mesedetan.
Eraldaketa digitalaren aukerak ahalik eta gehien aprobetxatzeko eta erronkei eraginkortasunez heltzeko sektore publikoaren eta pribatuaren arteko lankidetza funtsezkoa den arren, ezinbestekoa da eraldaketa digitalaren lidergoa sektore publikoak hartzea eta eragile guztiekin elkarlanean egikaritzea. Biziko dugun eraldaketa digitala sektore publikoaren lidergotik egin behar dugu, sinergia guztiak bilduz, sektore publikoa izan dadin bultzada ematen duena eta eraldaketa digitala herritarren ongizatean ardaztuko duena. Eraldaketa digitalaren lidergoa beregain hartuta, onurak herritar guztiongana iristea izango du helburu, inor baztertuta utzi gabe, gizarte justu eta kohesionatu bat eraikitzeko bidean.
Administrazio Publiko Digitalaren xedea teknologia digitalen bitartez herritarren bizitzak hobetzea izan behar da: burokrazia murriztuz, tramitaziok erraztuz, prozesuen efizientzia handituz, baliabideak optimizatuz eta zerbitzu digitalekiko sarbide irisgarria eta unibertsala bermatuz. Ingurune digital ahalduntzaileak eratuz. Ez daude pertsona desgaituak, ahalduntzen edo desgaitzen duten inguruneak baizik. Digitalizazioak ere horretarako baliatu behar dugu.
Horretarako bultzatuko dugun administrazio digitala estrategia hauen gainean ardaztuko da:
Orain arte, arlo publikoaren lidergo falta agerian geratu da eta hainbat faktorek islatzen dute gobernu digitala eta administrazio publiko digitalaren garapen ahula:
2028RAKO KONPROMISOAK
DIAGNOSTIKOA
Enplegu publikoaren egoera, EAEko administrazio publiko guztietan arian-arian ezarri diren behin-behinekotasun tasa onartezinak bereziki kontuan hartuta, ez da kasualitatearen emaitza, erabaki politiko jakin batzuen emaitza baizik. Hamarkadetan aplikatu den enplegu publikoko politika baten ondorioa. Beharbada, helburu gisa sistema publiko meheagoa, malguagoa, mendekoagoa eta pribatizatuagoa zuen erabakiaren ondorioa. Edo plangintza oker baten ondorioa. Edo eredu propio bat garatu nahi ez izatearen ondorioa, eta Madriletik ezarrita datorren eredua onartzeko erabakiarena. Edo administrazio publikoak dauzkan erronkei eta arazoei negoziazioaren bidez erantzuteko ezgaitasunarena. Edo faktore guztiena aldi berean.
Sindikatuen eta eraginpeko langileen kolektiboen protestek, bai Europako bai estatuko eremuan emandako ebazpen judizialekin batera, aldi baterako eta bitarteko enplegu publikoa finkatzeko eta egonkortzeko prozesuak abian jartzera behartu dituzte euskal administrazio publikoak.
Prozesu horiek % 8 baino gutxiagora murriztu beharko lituzkete euskal administrazio publikoen plantilletako aldibaterakotasun-tasak, Europan ezarri den moduan.
Izan ere, oinarrizko printzipio bat bermatu behar da, alegia, benetan aldi baterakoak diren enpleguak bakarrik bete behar direla aldi baterako kontratazioaren bidez, aldi baterako kontratazioa egiturazko lanpostuak betetzeko erabili beharrean, orain arte egin den moduan. Horretarako, behar bezain handiak diren plantillek eman behar dituzte zerbitzu publikoak, lan-kargak kontuan hartuta, eta, gainera, enplegu egonkorraren bidez eman behar dira zerbitzuok. Hain zuzen ere, zerbitzu garrantzitsuez hitz egiten ari gara: Osakidetza, Lanbide, Osalan, hezkuntza…
Herritarrek merezi dituzten kalitate oneko zerbitzu publikoak kalitate oneko enplegu nahikoarekin eman behar dira, lan-kargak kontuan hartuta. Horretarako, hamarkadetako inertziatik irten behar dugu eta administrazio publikoetako oposiziorako eta kontrataziorako sistemak birpentsatu behar ditugu, sarbide demokratikoa eta gardena bermatze aldera, aldibaterakotasuna % 8 baino gutxiagoko tasara jaisteko ez ezik egoera etorkizunean errepikatzea ekiditeko ere.
Euskal administrazio publikoak eredugarria izan behar du enplegatzaile diharduenean, baina orain arte kontrakoaren eredua izan da, hain zuzen ere, egin behar ez denaren adibidea. Lan-baldintzen kontrolik eza eta bai lan-osasunari bai lan-arriskuen prebentzioari dagokienez herri-lan garrantzitsuetan (AHTa, Donostiako metroa, San Mames…) izan diren arau-hauste larriak ere badira horren frogak.
Gobernuak zerbitzu publikoen azpikontrataziorako eta esternalizaziorako joera sortu du hamarkadetan eta, gainera, kontratazio horiek kontrolik gabe egin dira. Hori dela-eta, zerbitzu publiko garrantzitsu batzuen erantzukizun politikoa (besteak beste, eskola-jantokiena eta anbulantziena) enpresa pribatuaren esku utzi da, ikusten ari garen ondorioekin.
Zerbitzu publikoak azpikontratatuz eta pribatizatuz esternalizatzeko joera azpikontratatutako sektoreetan lan-gatazken aurrean ezikusiarena egiteko ere erabili du Jaurlaritzak, zerbitzu publiko horiek emateko baldintzak, kalitatea barne, administrazio publikoaren erantzukizunekoak ez direlakoan.
Horregatik, hainbeste hamarkadaren ondoren, inertziatik atera behar dugu eta gaur egun zerbitzu publikoak emateko indarrean dagoen eredua modu kritikoan aztertu behar dugu.
Orain arteko giza kapitalaren ezagutza eta esperientzia modu orekatuan transferitzea ahalbidetzen duen plangintza bat ere egin behar da, datozen 10 urteetan belaunaldien arteko errelebo handia gertatuko baita.
2028RAKO KONPROMISOAK
Azken legegintzaldian Gardentasunaren legea airean geratu da, azken unean aurkeztu eta tramitatu gabe. Hirugarren legegintzaldia da jarraian (X,XI eta XII legegintzaldiak) gauza bera gertatzen dena. Azken honetan parte hartzearen atal osoa ezabatu da eta edukietan ere atzerapausuak ikusi dira aurkeztutako lege proiektuan, EHBilduk mahai gainean jarritako hainbat proposamen sartu diren arren, zehaztasun asko dekretuen bidez garatu ahal izateko, eta beraz, gobernuaren oniritzi soilarekin nahikoa izateko helburu politiko argiarekin.
Esaterako, legean Interes Taldeen kontrolerako atal bat txertatzen da, baina duela hilabete batzuk EH Bilduk egindako lege proposamena baina askoz ere murritzagoa. Era berean Gardentasunaren Euskal Agintaritzaren sorrera proposatzen da, aldiz, azken bi legealdietan EH Bilduk proposatutako Jardunbide Egokien Aldeko eta Ustelkerien Aurkako Bulegoa sortzeko proposamena baino eskumen eta eragiteko gaitasun askoz ere gutxiagorekin.
Euskal Autonomia Erkidegoko instituzioen jarduna herritarrei zabaldu behar zaie, informazioa, ezagutza eta gertutasunean sakonduz zein jarduera desegokiei aurre hartu eta hauek ekiditeko neurri zehatzak egikarituz. Horrek orain arte erakutsi den baino anbizio handiagoa erakustea galdatzen du.
2028RAKO KONPROMISOAK
Nagusiki lege bateria baten beharra dago egun dauden arautu gabeko jarduera asko kontrolatu, ekidin eta prebenitzeko helburu irmoarekin:
Krisi politikoak zalantzan jartzen ditu mendebaldeko ordezkaritzako demokraziak. Ohiko politikaren akiduraren garaian bizi gara. Funtsezkoa da sozietate zibileko eragileen eta erakundeen arteko lankidetzarako formulak antolatzeko eta izaera komunitarioko instituzionalitate berriak bultzatzeko gai diren lidergo-era berriak aktibatzea. Horri dagokionez, azpimarratu behar da lankidetza eta kolaborazioa ez direla gauza bera. Lankidetzak interrelazio-espazio ez-hierarkikoak eraikitzea dakar, partaidetza politikoaren eskalako goiko mailetara hurbiltzea. Testuinguru historikoak demokrazia parte-hartzailean eta berrikuntza sozialean aurrerapen kualitatibo bat egitea eskatzen du. Horretarako, egitura iraunkor berriak sortu behar dira, badagoen erakunde-sisteman txertatzen direnak eta Jaurlaritzarekiko eta Legebiltzarrarekiko independenteak diren mekanismo gisa dihardutenak.
Eta, zeregin horretan, emakumeek dagokien lekua bete behar dute. Emakumeak politikaren lehen lerroan egoteaz gain, politika publikoetan ikuspegi feminista txertatzeko ezinbestekoa da instituzionalitate eraginkorra edukitzea, bai hiru botere publikoetan, bai herritarrak ahaldunduz lortu nahi den sakontze demokratikoan. Zinez sinesten dugu gobernantza eredua feminista izan behar dela, instituzioen barne jardunari erreparatu behar baitzaio. Hau da, egiturari. Egiteko moduei egiten denari bezain besteko garrantzia ematean datza. Demokratizazio prozesu bat da oro har, lehentasunak definitzeko beste begirada bat; jarduteko eta lan egiteko prozeduretan aldaketa; erabakiak hartzeko egituretan eraldaketan eta sinesmen sistemetan eragin beharko luke.
Prozesu demokratizatzaile hauek gainera, instituzioaren zilegitasun prozesua ekar lezakeela pentsatzen dugu, alderdi politiko eta instituzioekiko ikuspegi negatibo handia dagoen momentu honetan. Demokrazia ordezkatzailean sakontzeak herritarren parte hartze eta boteretzea ekarriko luke. Baina horretaz gain, azken aldian aipagai den publiko eta komunitario harremanean ardura eta erabaki partekatuak eraikitzeko bidea zabalduko luke. Halaber, ezin dugu ahaztu nahi duenak baino ahal duenak hartu ohi duela parte. Bizi-denborak ez dira berdin banatzen sexuaren, migrazio-estatusaren edo erosteko ahalmenaren arabera. Beraz, politika instituzionalean jendarte honetako pertsona orok parte hartzea nahi badugu, orain arteko politika zaharkituak berrikusi eta eraldatu behar ditugu. Pertsona ororen bizi baldintza materialak hobetzeko mekanismoak ezarriz.
Adierazi dugun moduan, herri eta planeta bezala atzeraezinak diren erronkak ditugu esku artean, eta hauei guztiei erantzuteko ezinbestekoa da jakintza kolektibo eta komunitario guztia biltzea, herri bezala oinarrizko akordio batzuekin aurrera egiteko. Hori horrela, honelako proposamen konkretuak egiten ditugu, egungo instituzioen parte hartze eta antolatze ereduak gainditzen dituztenak:
DIAGNOSTIKOA
Belaunaldi guztiek aukera eta eskubide guztiak gauzatzeko, eremu publikoan jarduteko aukera berbera behar lukete izan. Egun ordea, belaunaldi gazteenen zein helduenen protagonismoa guztiz ezberdina da eremu publikoan. Ondorioz, desberdintasunak ez ezik, politika publikoen norabidea eta agenda guztiz baldintzatuak daude. Hartzen diren erabaki publiko asko belaunaldi batzuengandik hain deslotuta egoteak eragin negatiboak ditu jendartean, ordezkaritza ezaren sentsazioa zabaltzeraino. Beraz, belaunaldi arteko justizia xede izanik, ildo horretan ekarpena egingo duten proposamenak garatzea ezinbestekoa da.
Izan ere, azken urteetako errealitateari erreparatuz gero, larrialdi klimatikoak eta krisi ekosozialak erakutsi dute belaunaldi arteko arrakala termino ekologistetan ere ematen dela. Belaunaldi gazteenek trantsizio ekosozialaren aldeko erabaki ausartak hartzeko duten interes berezia medio. Bizitzeko B planetarik izango ez dugunaren ideia asko zabaldu da, eta horri lotuta beste baieztapen bat agertzen zaigu: egun agintzen duten (eta aurretik agindu duten) belaunaldiek hartutako erabakien ondorioz planetaren bizitza arriskuan da, eta egun gazteak diren edo oraindik jaio ez diren belaunaldiek sufrituko dituzte erabaki horien ondorioak. Hots, esku hartzeko aukerarik izan ez duten erabaki eta politiken menpeko dira egungo gazteak eta etorkizuneko belaunaldiak.
Zentzu horretan, egun bizitzen ari garen egiturazko krisi anizkoitzen aurrean belaunaldi arteko justizia bermatzeko beste mekanismo eta tresna batzuk eraikitzeko beharra azpimarratzen dugu. Egungo eta etorkizuneko belaunaldien ongizatea oinarri hartuko dituzten mekanismoak eraikiz, etorkizunean gure lurraldean bizitza jasangarriak bermatu eta antolatu asmoz. Izan ere, datozen urteetan hartzen diren eta hartzen ez diren erabakiek eragin erabakigarria izango dute gure ongizatean eta etorkizuneko belaunaldienean. Horregatik, ondoko hiru elementu hauek oinarri hartuko dituen proposamena garatuko dugu:
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Egungo eta etorkizuneko belaunaldien ongizaterako legea onartzea
Legearen helburua: Trantsizio ekosozialaren eta ongizatearen esparruan, belaunaldi arteko justiziaren ideia txertatzea. Horretarako, pertsona orok lurralde jasangarri eta bizigarri batean bizitzeko duen eskubidea eta betebeharrak oinarri hartuta, egungo zein etorkizuneko belaunaldien ongizatea egikaritzeko mekanismoak ezartzea. Hala nola, etorkizuneko ikuspegi estrategiko hori oinarri hartuta, martxan jarriko diren politika publiko eta erabaki orok aipatu helburuak beteko dituela bermatu eta kontrolatuko da. Horretarako, hori bermatzeko funtzioa izango duen subjektu bat sortuko da: etorkizuneko belaunaldien defentsarako batzordea.
Egungo errealitatean herritarrek erabaki publiko eta politika publikoetan parte hartzeko aukera gutxi dauzkagu. Gobernantza eredu kooperatiboaz hitz egiten dugunean, erabakiak hartzeko prozesuaren diseinua berrikusteaz ari gara. Hartzen den erabakia bezain garrantzitsua baita erabakia hartzeko modua, prozesuak zuzenean eragiten baitu erabakian. Horregatik, prozesu horietan herritarrok dugun protagonismoari erreparatu behar zaio. Zehazki, Legebiltzarrak edo Jaurlaritzak berak ez dituzte garatu tresna eraginkorrak herritarrok erabakiak hartzeko prozesuetan gaitu eta aritzeko.
Oro har, botere legegilean eta exekutiboan kokatzen dugu erabakiak hartu prozedura diseinatzeko ardura. Azken hamarkadetan ordea botere legegilearen hustutze bat ematen ari da, botere exekutiboaren mesedetan. Hala nola, erabaki gunearen fokoa botere legegiletik exekutibora desbideratuz. Honek ondorio nabarmenak ditu, izan ere, botere legegilea da herritarren benetako ordezkaritza, zuzenean hautatzen baitira Eusko Legebiltzarreko ordezkariak.
Gaur gaurkoz, alderdi politikoak dira zuzenean ordezkaritza hori gauzatzen dutenak. Legebiltzarrean adibidez, badira herritarrek parte hartzeko mekanismo batzuk batzordeetan egiten diren agerraldiak edo herritarrek Herri Ekimen Legegilearen figuraren bidez legeak aurkezteko duten aukera kasu. Hala ere, Herri Ekimen Legegileen kasuan azpimarratzekoa da azken bi legealdietan Legebiltzarrean aurkeztu diren lau Herri Ekimen legegileak atzera bota izan direla Jaurlaritza osatu duten alderdiek hala nahita.
Zentzu horretan, botere exekutiboa eta legegilea herritarren nahi eta beharren arabera antolatu eta elikatzeko beharra daukagu, horretarako mekanismo eta tresna berriak ezarri. Baina Jaurlaritza eta Legebiltzarra herritarrongana hurbiltzeaz gain, elkarrekintzan erabakiak konpartitu eta prozesu horietan eragiteko gaitasuna handitzeko beharra dago. Horretarako, herritarrek zuzeneko parte hartzea garatu eta agenda politikoa markatzeko gaitasuna izango duten dinamika berritzaileak martxan jartzea dagokigu. Hala, laugarren boterea deritzogun herritarren boterea eraikitzeko tresnak martxan jartzeko apustua egiten dugu.
Herritarron parte hartze aktiborako espazioak zabaldu eta esperientziak martxan jartzea ezinbestekoa da demokraziaren ulerkera zabaldu eta denon askatasun eta eskubideetan sakontzeko. Baina baita herritar modura ditugun betebeharrak gauzatzeko. Izan ere, erabaki politiko publikoen ardura ezin da gutxi batzuen esku geratu, deliberazio eta erabaki ahalmena zabalduko duten tresnak aplikatzen hastea garrantzitsua da kolektiboki eraiki nahi dugun eraldaketa funtsatzeko.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Demokratizazio prozesu batez hitz egiten ari garen honetan Subjektu politikoaren ulerkerarekin zerikusia duen hausnarketa batez ari gara, NORK eta NORENTZAT lan egiten duen. Jendarte garaikideen eraikuntzan erdigunean egon den subjektu homogeneoarekin apurtu eta orain arte subjektu politikoaren aitortza eman ez zaien, azken finean, bigarren edo hirugarren mailako herritartasuna esleitu zaienei, erdigunea ematean datza.
Instituzioari dagokionean, zeharlerrotasun erradikal bat martxan jartzeaz ari gara gobernantza eredu berria aipatzean. Besteak beste, ikuspegi feminista zein antiarrazista ekintza, alor eta programa guztietan egoteaz ari gara eta baita, emakumeentzat, pertsona arrazializatuentzat, LGBTI pertsonentzat edo ezgaitasun bat dutenentzat jabetza prozesuak mahaigaineratzeaz. Honek ikuspegi aldaketa dakar, arazoa haiengan jarri baino, estrukturan jartzen delako, sisteman. Dagoeneko ez dira “emakumeen gaiak”.
Argi daukagu, subjektu politiko anitzen aitortza eta hauen guztien protagonismoa politika publikoetan emateko, ezinbestekoa dela oraindik baztertuak izan diren kolektiboen presentzia eta behar espezifikoak borrokatuko dituzten lidergotza edo zuzendaritza espezifikoak. Zeharlerrotasuna ez dadin bilakatu egiten ari garenaren ideia zabaltzeko lelo hutsa, oraindik ere politika hauek sustatu beharko dira, zuzendaritza espezifikoetatik. Pasa den legegintzaldia adibidez, horren erakusle garbia izan da Berdintasun Politikei dagokienean. EAJ-PSEren gobernuak, ustez Berdintasun Politikak sustatuko zituen sail bat sortu zuen Gizarte Politiken eta Justiziarekin batera, honekin Emakunde Lehendakaritzan zuen posiziotik kenduta. Bi galera nabarmen ekarri zituen honek, bata, Emakundek Lehendakaritzan zuen tokia galduta, zeharlerrotasuna sustatzeko posizioa galdu zuen, eta bigarrena, Sail bat adornatzen zuen izen huts bilakatu zen, ez baitzitzaion inolako zuzendaritzarik eta bitarteko espezifikorik eskaini.
Hori horrela, konpromiso argi bat adierazten dugu zeharlerrotasun erreal eta baliabidez zein lidergotza politikoz hornitutakoa sustatzeko.
Mugimendu zein aditu feministek aspaldi nabarmendu duten moduan, egungo desparekotasun eta diskriminazio egoera sistemikoa den egoera baten ondorio da. Horrek, planteatzen ditugun politiketan, aspektu ezberdinak lantzera garamatza, esaten genuen bezala, zeharlerrotasunetik aritu, baina baita politika konkretu batzuk sustatzetik pasatzen direnak. Emakumeek, eta bereziki zaurgarrienek, krisi estruktural larri baten ondorioak bizi dituzte neoliberalismo kapitalistaren aurrerabidearen mehatxuaren aurrean: bizitzaren prekarizazio orokorraren ondorioak, lan-diskriminazioa, ordaindu gabeko zainketen zama, indarkeria matxista, gure bizitza eta lurraldeen gainean erabakitzeko gaitasunaren galera, etab.
Bizitza zaurgarria eta interdependientea da eta hura zaintzea eta politizatzea gure lehentasuna izan behar du. Zaintza politikei buruz osatu dugun atalean sakonago aztertzen eta proposamen zehatzak kokatzen badira ere, derrigortuta gaude hemen ere aipatzera. Sistema familiarista da gurea, familien esku uzten duena zaintzaren ardura osoa, batez ere emakumeen esku. Greba Feminista Orokorrak eta azken urteetako lan politiko eta instituzionalak ere agerian utzi du sektore feminizatuak eta prekarizatuak funtsezkoak direla bizitzari eusteko, baina ez direla behar beste babestu eta baloratzen. Nabarmendu nahi dugu gainera, merkantilizazio bortitz baten ondorioa dela hau guztia, eta gure bizitzentzako oinarrizkoa den zaintzarako eskubidearekin ezin dela negoziorik egin. Aipatutako Greba Feminista Orokorraren ondoren, berriro ere, Euskal Herriko Mugimendu Feministak, gehiengo sindikalak, zaintzaren alorrean aritzen diren elkarteak, etxeko langileak eta erabiltzaileen senideen elkarteek, EAEko zein Nafarroako bi gobernuei dei egin zien herri bezala, zaintzaren krisi anitzari heltzeko mahai baten eta akordio baten sorreran elkarrekin aritzeko. Eta berriro ere, herri honek behar duen maila politiko-instituzionala eman gabe geratu dira hauek, muzin egiten halako eskaera bati. Guk, EH Bilduko kide bezala, bat egin dugu deialdiarekin eta herri akordio zabal baten beharrizanarekin, eta gobernatzen dugun herrietan urratsak ematen ari bagara ere, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako gobernu bezala ere honi erantzun behar zaiola uste dugu.
Talaia Feministan adierazten den moduan, murgilduta gauden prekarizazio eta pobretze prozesuaren testuinguruan bizitzaren garestitzeak egoera larriagotzen du, emakumeok izanik, besteak beste, kaltetuenak. Baliabide material gutxiago eskura izateaz gain, krisi anizkoitzei aurre egiteko ardura emakumeon bizkar uzten da eta honek hainbat kolektibo babesik eta eskubiderik gabe atzean uzten dituzte, hala nola, zaintza-langileak, indarkeria matxisten biktimak, baserritarrak, presoak, migratuak, lesbianak eta transak.
Amaitzeko, nabarmendu nahi dugu ere Indarkeria Matxistaren inguruko datuak jasotzen hasi zirenetik, 2003tik 118 emakume eta 12 haur erailak izan direla Euskal Herrian. 2023an, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan emakume bana erail zuten lurralde bakoitzean eta tamalez, paradigmatikoak bilakatu ziren erailketa hauek. Oraindik ere, kontzientziazio feministan egiteko asko dagoela ikusi ahal izan zen, emakumeen gain ardura jartzen duen diskurtsoak entzun ahal izan zirelako edo protokoloen sendotasuna zalantzan jartzen zuten aktuazio desegokiak bizitu behar izan genituelako. Aldi berean, indarkeria matxista arazo indibidual huts batetik haratago, arazo kolektibo moduan kokatu zuten errealitateak ezagutu ahal izan ditugu, herria, herri mugimendua zein feminista eta instituzioak elkarlanean jartzen dituena eta erreparazio prozesu sendoak abian jartzen dituena. Egin daitekeela erakutsi digute, eta hemendik tiraka prozesu eraldatzaileak martxan jartzeko urratsak eman nahi ditugu aurrerantzean.
2028RAKO KONPROMISOAK:
EH Bildurentzat feminismoa bere proiektu politikoaren zeharkako printzipioa da, bai barruan, bai kanpoan. Gaur egun, beharrezkoa da feminismoak gure proposamen eta dokumentu guztietan ageriko lekua izatea; jardun politiko feminista integral baterantz trantsizioan jarraitzen dugun bitartean. Horregatik, estrategia dual bat kontuan hartuta, feminismoen atal espezifiko hau aurkezten dugu eta, aldi berean, hauteskunde-programa osoan neurri ezberdinek Ikuspegi feminista eta intersekzionala izango dute eta kontuan hartuko dituzte biztanlerian zaurgarrienak diren edo baztertuta dauden kolektiboen beharrak, hala nola: lesbianak, gazteak, migratzaileak, desgaitasun bat duten pertsonak eta/edo gizarte-zailtasunak dituzten pertsonak, etab.
DIAGNOSTIKOA
Lesbiana, gay, bisexual, trans, intersexual, asexual, queer eta bestelako identitate edota sexu joerak dituzten pertsonen eskubideak, giza eskubideak dira. LGBT+ pertsonen ikusgarritasuna eta eskubideen aldeko borroka indartu egin da azken urteotan, borroka feministaren bulkadarekin batera. Indarrean den sistema cisheteropatriarkarrarekiko disidenteak diren pertsonek ordea, LGBT+ pertsonak bezala, zaurgarritasun handiagoa izateko arrisku argia dute oraindik.
Politikoki zuzenak diren diskurtsoetatik harago, ez da aurrerapen esanguratsurik izan Eusko Jaurlaritzaren politika publikoetan. Oro har, EAEko erakunde publiko nagusiek politika deskoordinatuak eta erabat eskasak bultzatu dituzte, helburu argirik gabeko eta baliabiderik gabeko zerbitzuak sortuz, erabat baztertuz LGBT+ politiketarako beharrezkoak diren oinarri instituzional finkoa zein ikuspegi politiko eta araudi argiak.
Honetaz gain, eraso LGBT+fobikoen salaketek gora egin dute nabarmen. Mugimendu eta elkarte ezberdinek egindako kontzientziazio eta biktimen akonpainamendu lanei esker salaketa hauek gero eta ugariagoak dira. Testuinguru honetan eta inoiz baino gehiago behar-beharrezkoa da LGBT+ siglen baitan erantzun beharreko errealitate eta behar desberdinak ikusaraztea.
Gainera, sistemak, iruzurrezko leloen pean, urteak daramatza LGBT+ pertsonen nortasunak helburu ekonomiko hutsarekin erabiltzen saiatzen: Euskal Herrian ere ikusten ari gara, gayfriendly turismoa, makro ekitaldiak, postaleko kanpaina normatiboak… Aniztasunaren errespetuaren eta defentsaren babespean etekin ekonomiko hutsa lortu nahi duten ekimenak dira, homosexualitatea ikusgarri bihurtzea bai, baina batez ere gizon zuri, gay, adin ertainekoak, gaitasun ekonomiko handikoak, lumarik gabeak… bisibilizatuz eta erabiliz.
EH Bidun, sexu- eta genero-aniztasunak arlo bakarra osatzen du feminismoekin batera: horrela, onartzen dugu patriarkatuak, sexu-genero sistemaren eta arau heterosexualaren bidez, emakumeak eta disidente sexu-generikoak azpiratu eta bereizten dituela. Bi sexuetako bati, esleitzen zaizkion rolei edo arautzat hartzen den sexu-portaerari erantzuten ez diotenak baztertuak eta zigortuak dira. Jatorri bera duten diskriminazio-adierazpenak dira, eta askotariko hurbilketa behar dute, azterketa-esparru komun batean oinarrituta.
2028RAKO KONPROMISOAK
Euskal Herria jatorri eta kultura desberdinak dituen lurraldea da eta errealitate multikultural honek aldaketa sozial ugari dakartza. Kapitalismo globalizatuaren ondorioz hegoaldeko periferiako herrialdeetan eragiten ari diren behartutako lekualdatzeak, pertsona orok iragaite askerako duen eskubidea giza eskubide gisa baliozkotzera garamatza, baita, pertsona orok bere jaioterrian duintasunez bizitzeko duen eskubidea aldarrikatzera ere.
Politika hauek ere, ikuspegi intersekzional batez egin behar ditugu, besteak beste emakumeek pairatzen duten zapalketa anizkoitza nabarmenduz. Honetaz gain, Ijito Herriak kultura arteko bizikidetza zailtzen duen egiturazko antigitanismoa pairatzen jarraitu behar du. Horregatik, Ijito Herriaren errealitatea, kultura eta berezko ezaugarriak agerian uztea, haren gizarte-premiei erantzutea (enplegua, osasuna, etxebizitza, hezkuntza, euskara, etab.), eta edozein motatako antigitanismoa edo diskriminazioa salatzea dagokigu.
Testuinguru horrek ulertarazten digu migrazioak ere Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako gizarteak aurre egin beharreko erronka garrantzitsuetako bat direla. EH Bilduren ustez, ikuspegi propio batetik egitea dagokigu, eskatzen duen lehentasuna eta garrantzia emanez, horren araberakoa izango baita herri justuago, demokratikoago eta berdinzaleago bat eraikitzeko gizarte-kohesioa, hizkuntza-normalizazioa edo kulturen arteko bizikidetza artikulatzea.
Harrerako herrialdea izan nahi dugu, arrazakeriaren aurkakoa eta solidarioa. Lurraldean bizi diren pertsona guztiei herritartasun osoa bermatuko dien sistema izan behar du gureak, kontuan hartuta kultura-aniztasuna ikuspegi integral batetik landu behar dela. Horregatik uste dugu harrera-, bizikidetza-, salaketa- eta sentsibilizazio-politiketatik heldu behar diogula erronka honi. Horretarako, funtsezkoa da elkar ezagutzea, ulertzea eta aitortzea. Izan ere, kultura arteko bizikidetzan dago gakoa, non euskara komunikabide bat izango den bizikidetza, kohesio eta gizarteratze horretarako.
Espainiar estatuko legediak ordea gure migrazioa eta kultura-aniztasunari buruzko politika propioa garatzeko oztopo dira eta egun martxan duen politika arrazistek pertsona guztiei eskubide guztiak bermatzeko aukerak mugatzen dizkigu. Gaineratu behar da herritarren zati handi bati botoa emateko eskubidea eta botoa jasotzeko aukera ukatzen zaizkiela. Beharrezkoa da egoera hori zuzentzeko neurriak hartzea, lurraldean bizi diren pertsona guztiek izan behar dutelako aukeratzeko eta hautatuak izateko eskubidea.
Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan dagoen jatorri ezberdinetako pertsonen asoziazionismoari, zein eragile antiarrazistei eman behar zaie protagonismoa, kulturen arteko bizikidetzaren parte aktibo izan daitezen.
2028RAKO KONPROMISOAK
Ikusmira Gizarte Politiken Behatokiaren datuen arabera, EAEn 138.662 (2020ean) dira desgaitasun egoeran bizi diren pertsonak. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako biztanleriaren % 6,3 hain zuzen.
Zailtasunak agerikoak dira oraindik ezgaitasuna duten pertsonentzat bizitza independente bat egiteko funtsezkoak diren arlotan, besteak beste:
EAEn, apenas garatu dira Bizitza independenterako ereduaren oinarriak garatzeko ezinbesteko dituen elementuak eta, zentzu honetan, lurraldeen arteko desberdintasunak oso agerikoak dira: desberdintasunak daude etxez-etxeko zerbitzuari dagokionean. Adibidez Laguntza Pertsonalerako prestazio ekonomikoak (LPPE) lurralde-eredu espezifikoak izan dituzte eta, horrela, Araba eta Bizkaian ezgaitasuna duten pertsonei prestazio horiek ukatzen zaizkie.
Hori horrela, desgaitasuna duten pertsonek bizimodu independentea izateko eta komunitatean bizitzeko daukaten eskubidea ahalbideratuko duen eskubidea aitortu eta eskubide hau egikaritzeko politika publikoak burutzea da EH Bilduren konpromisoa.
Horrela, Desgaitasuna duten pertsonen elkarteekin elkarlanean, bizitza independenterako eta inklusiorako baldintzak sortu eta desistituzionalizazio prozesuak erraztera bideratu beharko dira politika publiko guztiak. Eta, bizimodu independentea gauzatzeko prozesua errazten duten orientazioak, baliabideak, alternatibak, aukerak, esku-hartzeak eta prestazioak diseinatu eta martxan jarriko dira.
Horrela, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan desgaitasuna duten pertsonei bizimodu independentea gauzatzeko eredu baten oinarriak ezarriko dira politika publikoetatik eta, horrek ezinbesteko egiten du aukera, baldintza, alternatiba eta baliabideetan aurrera egitea. Zentzu honetan, etxebizitza duina, egokia eta irisgarria; laguntza pertsona; zerbitzuak eta laguntzak; edota baliabide ekonomiko nahikoak bermatzera bideratutako politika publikoak sustatuko dira.
Zentzu honetan, ez da ahaztu behar komunitatearen bizitzan aktiboki parte hartzeak oinarrizko irisgarritasun-baldintzak bermatzea dakarrela hainbat arlotan eta, zehazki, garraiobideen eremuan. Beraz, gure berehalako konpromisoa irisgarritasunera ere bideratuta egongo da.
Azkenik, bizitza independente batek norberaren existentziari buruzko erabakimena izatea dakar, eta horretarako funtsezkoa da prestakuntza-prozesua, etapa goiztiarretan hasten dena, jaiotzatik bertatik, eta bizitza osoko ikaskuntza gisa irauten duena. Hezkuntza inklusiborako eskubidea bermatzeko politika publikoak ere sustatuko dira, desgaitasunen bat duten pertsonek behar hezkuntza-sistemaren etapa guztietan behar duten erantzuna ziurtatzeko.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Haur eta Nerabeen 2/2024 legeak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan paradigma aldaketa bat ekarri du, haurrak eta nerabeak babestu beharreko subjektu pasibo izatetik, subjektu aktibo eta haien interes gorena erdigunean izatera pasatu baikara. Haurren Eskubideei buruzko Konbentzioan oinarrituta eraikitzen da legedia berri hau eta honek aitortzen du haur eta nerabeak eskubideen titular diren subjektuak direla, eta ez soilik babesa merezi duten subjektuak. Ikuspegi horretatik abiatuta, haurrak eta nerabeak subjektu parte-hartzailetzat hartzen ditu, eta protagonismo handiagoa ematen die familiaren barruan ez ezik kide diren komunitatean ere betetzen duten eginkizunari dagokionez. Azken batean, gizartea eraikitzen aktiboki parte hartzeko legitimatuta dauden subjektu gisa aitortzen ditu, bereziki, eurei dagozkien gai guztietan parte hartzeari dagokionez, eta gai horien barruan sartzen dira titular diren eskubideei eragiten dieten politika publikoak.
Paradigma honetara moldatu behar ditugu beraz gure politika publiko eta proposamen guztiak. Ez legeak hala dioelako, politika %99arentzat egitea pentsatzen ari bagara, paper protagonikoa ere izan behar dutela ulertzen dugulako. Eta honek, parte hartzea, hizkuntza zein eskubideak beraiek ulertzeko eta egikaritzeko modua aldatzera eraman behar gaitu.
Hainbat udaletan martxan daude “Herri hezitzaileen” proiektuak norabide honetan mugarri bat ezar dezaketen eredu bezala har ditzakegu, Jolasa eta sormena ikasteko eta garatzeko berariazko tresnatzat dituen haurren kultura aitortzen baitute eta hori oinarri hartuta, haurrei benetan parte hartzeko eta erabakitzeko ahalmena ematen zaie. Eurek eraikitako aisia hezitzailea eta euskaldunaren bitartez, aniztasuna eta parekidetasuna erdigunean kokatzen da eta ingurumen naturala eta ingurumen kulturala zaintzen da, komunitate-sarea eta auzolana indartuz. Herri hezitzaileak, Italian sortu zen “Haurren hiria” mugimenduaren baitan kokatzen den gure eredu propioa izan liteke, nahiz eta azken honek esparru zabalagoa hartzen duen. Honen bultzatzaile Francesco Tonucciren hausnarketak oinarri hartuta, orain arte 1’74 metroko batezbesteko altueraren perspektibatik diseinatu dugu hiria eta politika publikoa, baina neurri horren azpitik, hiria, mundu hau, beste begi batzuekin ikusten da. Horregatik begi horiei gure politika publikoen baitan espazioa eskaintzeaz ari gara puntu honetan, haien subjektu izaera aitortzeaz. Haurren herri bat, herri inklusiboagoa delako, bizitzarako herria da.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
Euskal Herria osoan bezala, Euskal Herriaren zati honetan eguneroko arazoei aurre egiteko desabantaila estrategikoa daukagu: Euskal Herriari ukatzen zaion burujabetzarako eskubidea.
Euskal Herriak abagadune historiko bat bizi du,eta arrazoia besteak beste hau da: bai Estatu espainolean zein Estatu frantsesean “lurralde auziak” protagonismo berezia izango du datozen hilabete eta urteetan.
Espainar estatuari erreparatuta, gero eta argiago dago, aurreko lau urtetan bezala, datozen hauetan Gobernu “aurrerakoi” batetarako bultzada ezinbestean bultzada plurinazionala izango dela. Eta beraz garbi dago ezinbestekoa izango dela Estatu honetan dauden arazo nazionalen inguruko eztabaida ematea eta hauentzat irtenbide demokratikoaz hitz egitea.
Aukera historiko bat izan dezakegu eskuartean Euskal Herriaren nazio aitortzan pausuak eman eta dagozkigun eskubideen errespetuan oinarrituko den etorkizun bat atxikitzeko. Ezin dugu aukera hau pasatzen utzi. Anbizioz jokatzeko unea da.
Iraganean mota guztietako proposamenak mahai gaineratu dira, gure herrian eztabaida hau ez baita berria: azkena 2016-2020 legealdian Estatus politiko berrirako Oinarri eta Printzipioen gaineko akordio zabala, EH Bildu, Elkarrekin- Podemos eta EAJren bozkekin lortua.
Eztabaida eta proposamen historiko guztiek eman diguten irakaspenetatik honoko ondorioak ateratzen ditugu:
EUSKAL HERRIA HERRI BEZALA ARITU BEHAR DA
Egungo egoeratik abiatuta bada ere ikuspegi nazional batetik abiatu behar du eztabaida hau gure herriak. Noski kontuan hartu beharrekoa direla, nola ez, zatitzen gaituzten eremu administratibo ezberdinak.
Baina gure etorkizun nazionala eta sozialaren eztabaida Euskal Herri osoan egin beharreko eztabaida burujabeak finkatu behar du. Eztabaida burujabea diogu, hori bederen ezin digutelako oztopatu. Herritar burujabe bezala Euskal Herriaren luze zabalean eztabaida burujabea garatu behar dugu.
HERRI AKORDIOA
Alderdi politiko, antolakunde politiko, sindikal, akademiko, sozial ahalik eta zabalenen proposamenak jaso eta horien baitan ahalik eta kontsentsu zabalena lor dezaketenen inguruko eztabaida eta akordioa erdiestea da helburua.
Akordio hori estatuarekin ezein negoziazio hasi baino lehen berretsia izan behar da euskal lurraldean.
Gure proposamena beraz argi esanda Herri bezala aritzea da eta ez alderdi bezala. Uste dugu arduragatik eta eraginkortasunagatik beharrezkoa zaigula herriaren babesa duen herri proiektu bat adostea gerora Estatuarekin negoziatzeko.
HERRI BEZALA NEGOZIATU
Egungo instituzioek (Nafarroa garaian edota EAEN) eztabaida horretan funtsezko papera eduki behar dute, argi edukiz horiek direla momentuz euskaldunen borondate demokratikoa ordezkatzen duten instituzioak, udalekin eta Foru Aldundiekin batera. Egungo Instituzioen errespetuan eta beraien lidergopean ere egin beharreko eztabaidaz mintzo gara.
2028. URTERAKO KONPROMISOAK
